Maddənin ardındakı sirr

Ağıl və vicdanla ətrafını izləyən adam fərq edər ki, kainatdakı canlı-cansız hər şey yaradılmışdır. Yaxşı, bütün bunlar kim tərəfindən yaradılmışdır?
Açıqdır ki, kainatın hər nöqtəsində özünü müəyyən edən "yaradılmışlıq", kainatın özünün məhsulu ola bilməz. Məsələn, bir böcək öz-özünü var etməmişdir. Günəş sistemi, bitkilər, insanlar, bakteriyalar, qırmızı qan hüceyrələri, kəpənəklər öz-özlərini yaratmamışlar. Bütün bunların "təsadüfən" meydana gəlmələri kimi bir ehtimal da, kitabın əvvəlki səhifələrində araşdırdığımız kimi, mümkün deyil.
Buna görə də, bu nəticəyə gələ bilərik: Gözümüzlə gördüyümüz hər şey yaradılmışdır... Ancaq gözümüzlə gördüyümüz şeylərin heç biri "Yaradıcı" deyil. O halda, Yaradıcı, gözümüzlə gördüyümüz hər şeydən başqa və üstün bir varlıqdır. Özü görünməyən, lakin yaratdığı hər şeyin Özünün varlığını və xüsusiyyətlərini göstərdiyi üstün bir gücdür.
Məhz Allahın varlığını tanımayanların sapdığı nöqtə də buradadır. Bu kəslər, Allahı gözləriylə görmədikləri müddətcə, Onun varlığına iman etməməyə özlərinə şərt qoyublar. Ancaq bu vəziyyətdə, kainatın hər yerində açıq-aşkar görünən "yaradılmışlıq" həqiqətini gizləmək, kainatın və canlıların yaradılmamış olduğunu iddia etmək məcburiyyətində qalarlar. Bunu etmək üçün yalanlara müraciət edərlər. Təkamül nəzəriyyəsi, bu mövzuda müraciət edilən yalanların, nəticəsiz çırpınışların ən diqqətə çarpan nümunəsidir.
İnkar edənlərin əsas yanılması, əslində Allahın varlığını inkar etməyən, ancaq yanlış bir Allah inancına sahib olan bir çox adam tərəfindən də paylaşılar. Cəmiyyətin əksəriyyətini meydana gətirən bu kəslər, yaradılışı rədd etməzlər, ancaq Allahın "harada" olduğuna dair maraqlı batil inancları vardır: Çoxu, Allahın yalnız "göydə" olduğunu sanar. Şüuraltlarındakı batil düşüncəyə görə, Allah çox uzaqlardakı bir planetin arxasındadır və çox nadir olaraq "dünya işlərinə" müdaxilə edər. Ya da heç etməz; kainatı yaratmış və buraxmışdır, insanlar öz qədərlərini yazarlar...
Bəziləri də Quranın Allahın "hər yerdə" olduğuna dair xəbərini eşitmişdir, lakin bunun mənasını tam olaraq bilməzlər. Şüuraltlarındakı batil düşüncə, Allahın radio dalğaları ya da görünməz, hiss edilməz bir qaz kimi (Allahı tənzih edirik) maddələri əhatə etdiyi şəklindədir.
Halbuki, bu düşüncə və başdan bəri saydığımız, Allahın "harada" olduğunu heç cür həll edə bilməyən (bəlkə də buna görə Onu inkar edən) düşüncələr, ortaq bir səhvə əsaslanırlar: Heç bir əsası olmayan bir ön mühakiməni mənimsəyir, ondan sonra da Allah ilə əlaqədar olaraq zənlərə qapılırlar.
Nədir bu ön mühakimə?..
Bu ön mühakimə maddənin varlığı və xüsusiyyəti ilə əlaqədardır. İnsanların böyük bir qismi gördüyümüz maddi kainatın, mövcud olan həqiqətin məhz özü olduğu mövzusunda şərtlənmişlər. Halbuki, müasir elm, bu ön mühakiməni də yıxaraq, çox əhəmiyyətli və təsiredici bir həiqəti ortaya qoyur. Sonrakı səhifələrdə Quranda da işarə edilən bu böyük həqiqəti açıqlayacağıq.

Elektrik siqnallarından yaranan kainat
Yaşadığımız dünya ilə əlaqədar bütün məlumatlarımız bizə beş duyğumuz vasitəçiliyi ilə gəlir. Yəni biz gözümüzün gördüyü, əlimizin toxunduğu, burnumuzun iylədiyi, dilimizin daddığı, qulağımızın eşitdiyi bir dünyanı tanıyarıq. Doğulduğumuzdan etibarən bu duyğulara bağlı olduğumuz üçün "xarici dünya"nın, duyğularımızın bizə tanıtdığından fərqli ola biləcəyini heç düşünməmişik.
Halbuki, bu gün bir çox elm sahəsində edilən tədqiqatlar son dərəcə fərqli bir anlayışı özü ilə gətirmiş, hisslərimiz və qəbul etdiyimiz dünya ilə əlaqədar ciddi şübhələrin meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur.
Bu yeni anlayışın çıxış nöqtəsi isə budur: Bizim "xarici dünya" hesab etdiklərimiz, yalnız elektrik siqnallarının beyində meydana gətirdiyi təsirlərdir. Almanın qırmızılığı, taxtanın sərtliyi, hətta ananız, atanız, ailəniz, sahibi olduğunuz bütün mallar, eviniz, işiniz və bu kitabın sətirləri yalnız və yalnız beyninizdəki elektrik siqnallarından ibarətdir.
Frederick Vester elmin bu mövzuda çatdığı nöqtəni belə ifadə edər:
Bəzi mütəfəkkirlərin, “insan bir xəyaldır, əslində bütün yaşananlar keçici və aldadıcıdır, bu kainat bir kölgədir” şəklindəki sözləri bu gün elmi olaraq sübut edilmiş kimidir.
Mövzunu tam olaraq açıqlamaq üçün əvvəlcə, xarici dünya haqqında bizə məlumat verən duyğularımızdan danışaq.

Necə görürük, eşidirik, dadırıq?
Görmə hadisəsi olduqca mərhələli bir şəkildə reallaşar. Görmə əsnasında, hər hansı bir cisimdən gələn işıq dəstələri (fotonlar), gözün önündəki linzanın içindən qırılaraq keçər və gözün arxa tərəfindəki retinaya tərs olaraq düşərlər. Buradakı hüceyrələr tərəfindən elektrik siqnalına çevrilən görmə xəbərdarlıqları, sinirlər vasitəçiliyi ilə, beyinin arxa qismindəki görmə mərkəzi adı verilən kiçik bir bölgəyə çatarlar. Bu elektrik siqnalı bir sıra əməliyyatdan sonra beyindəki bu mərkəzdə görünüş olaraq qəbul edilər. Yəni görmə hadisəsi, həqiqətdə beyinin arxasındakı kiçik, işığın heç bir şəkildə girə bilmədiyi, qapqaranlıq bir nöqtədə yaşanar.
İndi ümumiyyətlə, hər kəs tərəfindən bilinən bu məlumata bir dəfə daha diqqətlə baxaq: Biz, "görürəm" deyərkən, əslində gözümüzə gələn xəbərdarlıqların elektrik siqnalına çevrilərək beynimizdə meydana gətirdiyi "təsiri" görərik. Yəni "görürəm" deyərkən, əslində beynimizdəki elektrik siqnallarını seyr edərik.
Həyatımız boyunca gördüyümüz hər görünüş bir neçə cm3-lik görmə mərkəzində meydana gələr. Oxuduğunuz bu sətirlər də, üfüqə baxdığınızda gördüyünüz ucsuz-bucaqsız mənzərə də, bu kiçik yerdə meydana gəlir. Bu arada gözdən qaçırılmamalı olan bir nöqtə daha vardır. Az əvvəl ifadə etdiyimiz kimi, kəllə işığı içəri keçirməz, yəni beyinin içi qapqaranlıqdır. Bu səbəbdən beyinin işığın özüylə təmasda olması əsla mümkün deyil.
Buradakı maraqlı vəziyyəti bir örnəklə açıqlayaq. Qarşımızda bir şam olduğunu düşünək. Bu şamın qarşısına keçib onu uzun müddət izləyə bilərik. Amma bu müddət boyunca beynimiz, şama aid işığın əsli ilə heç bir zaman təmasda olmaz. Şamın işığını gördüyümüz anda belə başımızın və beynimizin içi qapqaranlıqdır. Qapqaranlıq beynimizin içində, işıqlıq, parlaq və rəngli bir dünyanı seyr edərik.
R. L. Gregory, bizim çox təbii qarşıladığımız görmə hadisəsindəki möcüzəvi vəziyyəti belə ifadə edir:
Görmə hadisəsinə o qədər alışmışıq ki, həll edilməli olan suallar olduğunun fərqinə varmaq böyük bir təxəyyül tələb edir. Lakin bunu diqqətə alın. Gözlərimizə kiçik kəlləmayallaq olmuş görünüşlər verilir və biz ətrafımızda bunları sağlam obyektlər olaraq görürük. Retinaların üzərindəki xəbərdarlıqların nəticəsində obyektlər dünyasını qəbul edirik və bu bir möcüzədən fərqsizdir əslində.
Eyni vəziyyət digər qəbuledicilər üçün də keçərlidir. Səs, toxunma, dad və qoxu, bir elektrik siqnalı olaraq beyinə çatar və buradakı əlaqədar mərkəzlərdə qəbul edilərlər.
Eşitmə hadisəsi də belədir: Xarici qulaq, ətrafdakı səs dalğalarını qulaq çömçəsi vasitəsiylə yığıb orta qulağa çatdırar; orta qulaq aldığı səs titrəmələrini gücləndirərək daxili qulağa ötürər; daxili qulaq da bu titrəmələri elektrik siqnallarına çevirərək beyinə göndərər. Eynilə görmədə olduğu kimi eşitmə əməliyyatı da beyindəki eşitmə mərkəzində reallaşar. Kəllə işığı keçirmədiyi kimi səsi də keçirməz. Bu səbəbdən, çölü nə qədər gurultulu da olsa beyinin içi tamamilə səssizdir.
Buna baxmayaraq, ən dəqiq səslər beyində qəbul edilər. Elə bir dəqiqlikdir ki, bu; sağlam bir insan qulağı heç bir müdaxilə, heç bir xışıltı olmadan hər şeyi eşidər. Səs keçirməyən beyninizdə bir orkestrin simfoniyalarını dinlərsiniz, izdihamlı bir mühitin bütün səs-küyünü eşidərsiniz, bir yarpağın xışıltısından reaktiv təyyarələrinin səs-küyünə qədər geniş bir tezlik aralığındakı bütün səsləri qəbul edə bilərsiniz. Amma o anda həssas bir cihazla beyninizin içindəki səs səviyyəsi ölçülsə, burada dərin bir səssizliyin hakim olduğu görüləcək.
Qoxu qəbulumuzun meydana gəlməsi də buna bənzərdir: Vanil qoxusu, gül qoxusu kimi uçucu molekullar, burunun epitelyum deyilən bölgəsindəki titrək tüklərdə olan alıcılara gəlir və bu alıcılarla qarşılıqlı təsirə girərlər. Bu qarşılıqlı təsir beynimizə elektrik siqnalı olaraq çatdırılar və qoxu hesab edilər. Nəticədə, bizim gözəl ya da çirkin deyə adlandırdığımız qoxuların hamısı uçucu molekulların qarlılıqlı təsirlərinin elektrik siqnalına çevrildikdən sonra, beyindəki qəbuletmə formasından başqa bir şey deyil. Bir ətiri, bir çiçəyi, sevdiyiniz bir yeməyi, dəniz qoxusunu, xoşunuza gələn ya da gəlməyən hər cür qoxunu beyninizdə qəbul edərsiniz. Lakin qoxu molekulları beyinə heç bir zaman çata bilməzlər. Səs və görünüşdə olduğu kimi qoxu qəbul etmədə də beyninizə çatan yalnız elektrik siqnallarıdır. Nəticə olaraq, doğulduğunuz andan etibarən çöldəki obyektlərə aid olaraq bildiyiniz qoxular duyğu orqanlarınız vasitəçiliyi ilə hiss etdiyiniz elektrik xəbərdarlıqlarıdır.
Bənzər şəkildə, insan dilinin ön tərəfində də dörd fərqli tip kimyəvi reseptor vardır. Bunlar duzlu, şirin, turş və acı dadlarına uyğun gəlir. Dad reseptorlarımız bir sıra kimyəvi əməliyyatdan sonra bu qəbulları elektrik siqnallarına çevirər və beyinə çatdırarlar. Bu siqnallar da beyin tərəfindən dad olaraq qəbul edilərlər. Bir şokoladı ya da sevdiyiniz bir meyvəni yediyinizdə aldığınız dad, elektrik siqnallarının beyin tərəfindən şərh olunmasıdır. Çöldəki obyektə isə əsla çata bilməzsiniz; şokoladın özünü görə bilməz, iyləyə bilməz və dada bilməzsiniz. Məsələn, beyninizə gedən dad alma sinirləri kəsilsə, o an yediyiniz hər hansı bir şeyin dadının beyninizə çatması mümkün olmaz; dad duyğunuzu tamamilə itirərsiniz.
Bu nöqtədə qarşımıza bir həqiqət daha çıxar: Bir yeməyi daddığımızda bir başqasının o yeməkdən aldığı dadın və ya bir səsi eşitdiyimizdə başqa birinin eşitdiyi səsin bizim qəbul etdiklərimiz ilə eyni olduğundan əmin olmağımız mümkün deyil. Bu həqiqətlə əlaqədar Lincoln Barnett belə deyir:
Heç kim özünün qırmızını ya da do notunu eşitməyin başqa bir insanınkı ilə eyni olub-olmadığını bilə bilməz.
Toxunma duyğumuza gəlincə də, dəyişən bir şey olmadığını görərik. Bir cismə toxunduğumuzda xarici dünyanı və obyektləri tanımağımıza köməkçi olacaq məlumatlar, dəridəki duyğu sinirləri vasitəsilə beyinə çatdırılarlar. Toxunma hissi beynimizdə meydana gələr. Zənn edildiyi kimi toxunma hissini qəbul etdiyimiz yer barmaq uclarımız ya da dərimiz deyil, yenə beynimizdəki toxunma mərkəzidir. Bizlər obyektlərdən gələn elektrik xəbərdarlıqlarının beynimizdə qiymətləndirilməsi nəticəsində sərtlik ya da yumşaqlıq, istilik ya da soyuqluq kimi, obyektləri təyin edən müxtəlif hisslər duyarıq. Hətta bir cismi tanımağa yarayan hər cür təfərrüatı bu xəbərdarlıqlar nəticəsində əldə edərik. Bu əhəmiyyətli həqiqətlə əlaqədar olaraq B. Russel və L. Wittgeinstein kimi məşhur filosofların düşüncələri belədir:
…Bir limonun həqiqətən var olub-olmadığı və nə cür müddətlə mövcud olduğu soruşula bilməz və araşdırıla bilməz. Limon, yalnız dillə aydın olan dad, burunla duyulan qoxu, gözlə görülən rəng və formadan ibarətdir və tək bu xüsusiyyətləri elmi tədqiqatın və mühakimənin mövzusu ola bilər. Elm, obyektiv dünyanı əsla bilə bilməz.
Yəni beynimizin xaricindəki maddi dünyaya çatmağımız qeyri-mümkündür. Təmasda olduğumuz bütün obyektlər, həqiqətdə görmə, eşitmə, toxunma kimi reseptorların cəmindən ibarətdir. Qəbul mərkəzlərindəki məlumatları qiymətləndirən beynimiz, həyatımız boyunca maddənin bizim xaricimizdəki "əsli" ilə deyil, beynimizdəki surətləri ilə təmasda olar. Biz isə bu surətləri xaricimizdəki həqiqi maddə zənn edərək yanılarıq.

 

Beynimizin içində yaranan "xarici dünya"
Bura qədər izah etdiyimiz fiziki həqiqətlər bizi müzakirəsiz bir nəticəyə çatdırar: Bizim gördüyümüz, toxunduğumuz, eşitdiyimiz və adına "maddə", "dünya" ya da "kainat" dediyimiz anlayışlar, əslində beynimizdə şərh olunan elektrik siqnallarıdır. Biz heç bir zaman maddənin, beynimiz xaricindəki əslinə çata bilmərik. Ancaq, xarici dünyanın beynimizdə yaranan görünüşünü görər, eşidər və dadarıq.
Məsələn, meyvə yeyən biri, əslində meyvənin beynindəki qavrayışı ilə təmasdadır, əsliylə deyil. İnsanın "meyvə" deyə xarakterizə etdiyi şey, meyvənin forması, dadı, qoxusu və sərtliyinə aid elektrik məlumatının beyində qəbul edilməsindən ibarətdir. Əgər beyinə gedən görmə sinirini kəssəniz, meyvə görünüşü də bir anda yox olar. Və ya burundakı reseptorlardan beyinə uzanan sinirdəki bir qopuqluq, qoxu qəbulunuzu tamamilə ortadan qaldırar. Çünki meyvə, bəzi elektrik siqnallarını beyinin şərh etməsindən başqa bir şey deyil.
Üzərində düşünülməli olan ayrı bir nöqtə də uzaqlıq hissidir. Uzaqlıq, məsələn, bu kitabla aranızdakı məsafə, yalnız beyninizdə meydana gələn bir boşluq hissidir. Bir insanın özündən çox uzaqda sandığı maddələr də əslində beyninin içindədir. Məsələn, insan göyə baxıb ulduzları seyr edər və bunların milyonlarla işıq ili uzaqda olduqlarını sanar. Halbuki, ulduzlar onun içində, beynindəki görünüş mərkəzindədirlər. Bu yazıları oxuyarkən içində oturduğunuzu sandığınız otağın da əslində içində deyilsiniz; əksinə otaq sizin içinizdədir. Bədəninizi görməniz, sizi otağın içində olduğunuza inandırar. Ancaq bunu unutmayın; bədəniniz də beyninizdə yaranan bir görünüşdür.
Bütün digər hissləriniz üçün də eyni vəziyyət məqbuldur. Məsələn, siz yan otaqdakı televizorun səsini eşitdiyinizi sanarkən, əslində beyninizin içindəki səslə təmasdasınız. Metrlərlə uzaqdan gəldiyini sandığınız səs də, hal-hazırda yanınızdakı adamın danışması da əslində beyninizdəki bir neçə kvadrat santimetrlik eşitmə mərkəzində qəbul edilir. Bu qəbul mərkəzinin xaricində sağ, sol, ön, arxa kimi bir anlayış yoxdur. Yəni səs sağdan, soldan və ya havadan sizə çatmaz; səsin gəldiyi bir istiqamət yoxdur.
Qəbul etdiyiniz qoxular da belədir; heç biri uzaq bir məsafədən sizə çatmaz. Qoxu duyma mərkəzinizdə yaranan təsirləri, çöldəki maddələrin qoxusu zənn edərsiniz. Halbuki, bir gülün görünüşü necə ki, görmə mərkəzinizin içindədirsə, o gülün qoxusu da eyni şəkildə qoxu duyma mərkəzinizin içindədir; çöldəki gülün və qoxusunun əsli ilə təmasda ola bilməzsiniz.
Çünki bizim üçün "xarici dünya", eyni anda beynimizə çatan "elektrik siqnalları toplumu"ndan başqa bir şey deyil. Beynimiz həyatımız boyunca bu siqnalları qiymətləndirər. Biz də bunları maddənin "çöldəki" əsli sanaraq yanıldığımızın fərqində olmadan bir ömür yaşayarıq. Yanılarıq, çünki hisslərimizlə maddənin özünə əsla çata bilmərik.
"Xarici dünya" sandığımız siqnalları şərh edib mənalı hala gətirən də, yenə bizim beynimizdir. Məsələn, eşitmə qəbulunu nəzərdən keçirək. Qulağımızın içinə gələn səs dalğalarının şərhini edərək onu bir simfoniyaya çevirən əslində beynimizdir. Yəni musiqi, beynimizin meydana gətirdiyi bir qəbuldur. Rəngləri görərkən də əslində gözümüzə çatan yalnız işığın fərqli dalğa boylarıdır. Bu fərqli dalğa boylarını rənglərə çevirən yenə beynimizdir. "Xarici dünyada" rəng yoxdur. Nə alma qırmızı, nə səma mavi, nə də ağaclar yaşıldır. Onlar, yalnız elə qəbul etdiyimiz üçün elədirlər.
Necə ki, gözdəki retinada yaranan kiçik bir pozuqluq rəng korluğuna səbəb olar. Bəzi insanlar mavini yaşıl, bəziləri qırmızını mavi, bəziləri də rəngləri bozun müxtəlif tonları şəklində qəbul edərlər. Bu nöqtədən sonra çöldəki obyektin rəngli olub-olmaması əhəmiyyətli deyil.
Məşhur mütəfəkkir Berkeley də bu həqiqətə bu sözləriylə diqqət çəkir:
İlkin rənglərin, qoxuların, v. b. "həqiqətən var olduğu" sanıldı; amma daha sonra, bu növ görüşlər rədd edildi və görüldü ki, bunlar duyğularımız sayəsində vardır.
Nəticə olaraq; biz obyektləri onlar rəngli olduğundan ya da çöldə maddi bir varlığa sahib olduqlarından rəngli görmərik. Çünki, varlıqlara aid etdiyimiz bütün xüsusiyyətlər, "xarici dünyada" deyil, içimizdədir.
Yaxşı o zaman "xarici dünya"nı tam olaraq bildiyimizi necə iddia edə bilərik?

İnsanın məhdud məlumatı
Bura qədər izah etdiyimiz həqiqətin ortaya qoyduğu ən əhəmiyyətli nəticələrdən biri, insanın xarici dünya haqqındakı məlumatının əslində son dərəcə məhdud olmasıdır.
Xarici dünya haqqındakı məlumatlarımız həm beş duyğu ilə məhduddur, həm də bu duyğuların bizə qəbul etdirdiyi dünyanın "əsil dünya" ilə tamamilə uyğun olduğunu göstərəcək heç bir dəlil yoxdur.
Buna görə, əsil dünya, bizim qəbul etdiyimizdən çox daha fərqli ola bilər. Orada bizim qəbul edə bilmədiyimiz bir çox varlıq və varlıq aləmi ola bilər. Bizim məlumatımız, kainatın ən uzaq nöqtələrinə getsək belə, əskik olaraq qalmağa davam edəcək.
Bütün varlıqları əskiksiz və qüsursuz bir şəkildə bilən isə, hamısını yaratmış olan Uca Allahdır. Allahın yaratdığı varlıqlar, ancaq Onun icazə verdiyi qədər məlumat sahibi ola bilərlər. Bu həqiqət, Quranda belə xəbər verilir:

 

Allah, Ondan başqa ibadətə layiq olan məbud yoxdur, əbədi Yaşayandır, bütün yaratdıqlarının Qəyyumudur. Onu nə mürgü, nə də yuxu tutar. Göylərdə və yerdə nə varsa, Ona məxsusdur. Onun izni olmadan Onun yanında kim havadarlıq edə bilər? O, məxluqatın gələcəyini və keçmişini bilir. Onlar Onun elmindən, Onun istədiyindən başqa heç bir şey qavraya bilməzlər. Onun Kürsüsü göyləri və yeri əhatə edir. Bunları qoruyub saxlamaq Ona ağır gəlmir. O, Ucadır, Uludur. (Bəqərə surəsi, 255)

 

Süni olaraq yaradılan "Xarici dünya"
Tanıdığımız tək dünya, zehnimizin içində olan, orada çəkilən, səsləndirilən və rəngləndirilən, qısacası zehinimizdə meydana gələn bir dünyadır.
Beynimizdə seyr etdiyimiz bu reseptorlar bəzən "süni" bir qaynaqdan da gələ bilərlər.
Bunu belə bir örnəklə zehnimizdə canlandıra bilərik:
Əvvəl, beyninizi bədəninizin xaricinə çıxarıb, şüşə bir kubun içində süni olaraq yaşatdığımızı düşünək. Bir də bunun yanına, hər cür elektrik siqnalının çıxarıla bildiyi kompyuter yerləşdirək. Sonra, hər hansı bir mühitə aid görünüş, səs, qoxu kimi məlumatların elektrik siqnallarını süni olaraq bu kompyuterdə çıxaraq və yazaq. Bu kompyuteri elektrik naqilləriylə beyninizdəki qəbul mərkəzlərinə bağlayaq və burada qeydli olan siqnalları beyninizə göndərək. Bu siqnalları qəbul etdikcə beyniniz (bir başqa sözlə "siz"), bunların qarşılığı olan mühiti görəcək və yaşayacaq.
Bu kompyuterdən beyninizə, öz görünüşünüzə aid elektrik siqnalları da göndərə bilərik. Məsələn, bir masada oturarkən qəbul etdiyiniz bütün görmə, eşitmə, toxunma kimi duyğuların elektrik qarşılıqlarını beyninizə göndərdiyimizdə, beyniniz özünü bürosunda oturan iş adamı sanacaq. Kompyuterdən gələn xəbərdarlıqlar davam etdikcə də bu xəyali dünya davam edəcək. Yalnız bir beyindən ibarət olduğunu isə heç bir şəkildə anlaya bilməyəcək. Çünki beyinin içində bir dünya meydana gəlməsi üçün beyindəki əlaqədar mərkəzlərə lazımlı xəbərdarlıqların çatması kifayətdir. Bu xəbərdarlıqlar süni bir qaynaqdan, məsələn, bir qeyd cihazından ya da daha fərqli bir qəbul qaynağından gəlmiş ola bilər.
Məşhur elmi filosof Bertrand Russell bu mövzuda bunları söyləyər:
…Barmaqlarımızla masaya basdığımız zamankı toxunma duyğusuna gəlincə, bu barmaq uclarındakı elektron və protonlar üzərində elektrik təsiridir. Müasir fizikaya görə, masadakı elektron və protonların yaxınlığından meydana gəlmişdir. Əgər barmaq uclarımızdakı eyni təsir, bir başqa yolla ortaya çıxmış olsaydı, heç masa olmamasına baxmayaraq eyni şeyi hiss edəcəkdik.
Maddi qarşılıqları olmayan qəbulları həqiqi sanaraq aldanmağımız çox asandır. Necə ki, bu həqiqəti yuxularımızda tez-tez yaşayarıq. Yuxuda tamamilə həqiqət kimi görünən hadisələr yaşayar, insanlar, obyektlər, mühitlər görərik. Amma hamısı qəbuldan başqa bir şey deyil. Yuxu ilə "həqiqi dünya" arasında isə əsas fərq yoxdur; hər ikisi də zehində yaşanar.

Hiss edən kimdir?
Bura qədər aydın olacağı kimi, içində yaşadığımızı sandığımız və "xarici dünya" adını verdiyimiz maddi dünyanın əslində beynimizdə meydana gəldiyinə şübhə yoxdur. Amma əsil əhəmiyyətli sual burada ortaya çıxar: Bildiyimiz bütün maddi varlıqlar həqiqətdə bir qəbul isə, o halda beynimiz nədir? Beynimiz də qolumuz, ayağımız ya da başqa hər hansı bir obyekt kimi maddi dünyanın bir parçası olduğuna görə, o da digər maddələr kimi bir qəbul olmalıdır.
Yuxu ilə əlaqədar bir nümunə mövzunu daha yaxşı açıqlayacaq. İndiyə qədər olan izahatımıza uyğun olaraq beynimizin içində bir yuxu seyr etdiyimizi düşünək. Yuxuda xəyali bir bədənimiz olacaq. Xəyali bir qolumuz, xəyali bir bədənimiz, xəyali bir gözümüz və xəyali bir beynimiz. Yuxu əsnasında bizə "harada görürsən?" kimi bir sual gəlsə verəcəyimiz cavab "beynimdə görürəm" olacaq. Amma ortada həqiqi bir beyin yoxdur. Yalnız xəyali bir bədən, xəyali bir kəllə və xəyali bir beyin vardır. Yuxunuzdakı görünüşü görən iradə isə, yuxudakı xəyali beyin deyil, ondan daha "kənarda" olan bir varlıqdır.
Yuxudakı mühitlə həqiqi həyat dediyimiz mühit arasında hər hansı bir fiziki fərq olmadığını bilirik. Elə isə, bizə həqiqi həyat dediyimiz mühitdə, "harada görürsən?" sualı soruşulduğunda da üstdəki nümunədəki kimi "beynimdə" cavabını vermənin bir mənası yoxdur. Hər iki vəziyyətdə də görən və qəbul edən iradə, bir ət parçası xüsusiyyətindəki beyin deyil.
Bura qədər həmişə xarici dünyanın bir surətini beynimizdə izlədiyimizdən danışdıq. Bunun əhəmiyyətli bir nəticəsi, xarici dünyanın əslini heç bir zaman tam olaraq bilməyəcəyimizdir.
Ən az bu qədər əhəmiyyətli olan ikinci bir həqiqət isə, beynimizdə izlədiyimiz bu dünyanı izləyən "iradə"nin, beyinin özü ola bilməyəcəyidir. Beyin, özünə gələn məlumatları işləyən və görünüşə çevirən bir kompyuter-monitor sistemi kimidir; amma diqqət yetirilsə, kompyuterlər öz-özlərini izləməzlər. Varlıqlarının şüurunda da deyildirlər.
Bu şüuru axtarmaq üçün beyini analiz etdiyimizdə qarşımıza, digər canlı orqanlarda da olan zülal və yağ molekulları kimi molekullardan daha fərqli bir şey çıxmaz. Yəni beyin dediyimiz ət parçasında, görünüşləri seyr edərək şərh edəcək, şüuru meydana gətirəcək, qısacası "mən" dediyimiz şeyi yarada biləcək bir şey yoxdur.
R. L. Gregory beyinin içində görünüşün qəbul edilməsi ilə əlaqədar insanların düşdükləri yanılmanı belə dilə gətirir:
Gözlərin beyində şəkillər meydana gətirdiyini söyləməyə istiqamətli meyillik söz mövzusudur, lakin bundan çəkinmək lazımdır. Beyində bir şəkil meydana gəldiyi deyilsə, bunu görməsi üçün içdə bir göz daha olmalıdır -lakin bu gözün şəklini görə bilmək üçün bir gözə daha ehtiyac olacaq,... və bu da sonsuz bir göz və şəkil olması mənasını verər. Bu mümkün ola bilməz.
Maddədən başqa bir varlığı qəbul etməyən materialistlərin içindən çıxa bilmədikləri problemlərdən biri budur: Görən, gördüyünü qəbul edən və reaksiya verən "içdəki göz" kimə aiddir?
Karl Pribram da elm və fəlsəfə dünyasında, qəbulu hiss edənin kim olduğu ilə əlaqədar bu əhəmiyyətli axtarışa diqqət çəkmişdir:
Yunanlılardan bəri, filosoflar "maşının içindəki qarabasma", "kiçik insanın içindəki kiçik insan", və s. üzərinə düşünüb dayanmışlardı. Mən" -beyini istifadə edən varlıq- haradadır? Əsil bilməyi reallaşdıran kimdir? Assisili Əziz Francisin də söyləmiş olduğu kimi: "Axtardığımız şey baxanın nə olduğudur."
İndi bunu düşünün: Əlinizdəki kitab, içində oturduğunuz otaq, qısaca önünüzdəki bütün görünüşlər beyninizin içində görülür. Yaxşı bu görünüşləri atomlar görür? Həm də kor, kar, şüursuz atomlar... Niyə atomların bir qismi bu xüsusiyyətləri qazanmış da, digərləri qazana bilməmiş?... Düşünməmiz, qavramamız, xatırlamamız, sevinməmiz, kədərlənməmiz, bütün bunlar bu atomların arasındakı kimyəvi reaksiyalardan ibarətdir?
Bu sualları diqqətlə düşündüyümüzdə, atomlarda iradə axtarışının bir mənası olmadığını görərik. Açıqdır ki, görən, eşidən və hiss edən varlıq, maddə kənarında bir varlıqdır. Bu varlıq "canlı"dır və nə maddə, nə də görünüşdür. Bu varlıq bədən görünüşümüzü istifadə edərək önündəki reseptorlarla təmasda olar.
Məhz bu varlıq "Ruh"dur.
Bu sətirləri yazan və oxuyan ağıllı varlıqlar, bir atom və molekul yığını -və bunların arasındakı kimyəvi reaksiyalar- deyil, bir "ruh"dur.

Həqiqi mütləq varlıq
Bütün bu həqiqətlər, bizi çox əhəmiyyətli bir sualla daha qarşı-qarşıya gətirər: Madam bizim təmasda olduğumuz dünya, həqiqətdə ruhumuzun gördüyü hisslərdir, o halda bu hisslərin qaynağı nədir?...
Bu suala cavab verərkən diqqət yetirilməli olan həqiqət budur; biz maddəni yalnız xəyalımızda görərik, çöldəki əsli ilə heç bir zaman təmasda ola bilmərik. Maddə bizim üçün bir qəbul olduğuna görə, "süni" bir şeydir. Yəni bu qəbulun bir başqa güc tərəfindən edilməsi, daha açıq bir ifadəylə yaradılması lazımdır. Həm də davamlı olaraq. Əgər davamlı bir yaratma olmazsa, bu qəbullar da yox olar gedər. Bu, bir televizor ekranında görünüşün davam edə bilməsi üçün, yayımın da davamlı davam etməsi kimidir.
Yaxşı, kim bizim ruhumuza ulduzları, dünyanı, bitkiləri, insanları, bədənimizi və gördüyümüz digər hər şeyi davamlı olaraq seyr etdirir?
Çox açıqdır ki, içində yaşadığımız bütün maddi kainatı yaradan və davamlı yaratmağa davam edən üstün bir Yaradıcı vardır. Bu Yaradıcı, bu cür görkəmli bir yaradılış sərgilədiyinə görə də, sonsuz bir güc və məlumat sahibidir.
Necə ki, o Yaradıcı, bizə endirdiyi kitab yoluyla Özünü, kainatı və bizim niyə var olduğumuzu izah edər.
O Yaradıcı Allah, kitabının adı isə Qurandır.
Göylərin və yerin, yəni kainatın sabit və qərarlı olmadığı, yalnız Allahın yaratmasıyla varlıq olduqları və Allah yaratmağı dayandırdığında yox olacaqları bir ayədə belə ifadə edilər:

 

Həqiqətən, Allah göyləri və yeri tərpənməsinlər deyə, tutub saxlayır. Əgər tərpənsələr, Ondan başqa onları heç kəs tutub saxlaya bilməz. Həqiqətən də, O, Həlimdir, Bağışlayandır.  (Fatir surəsi, 41)

 

Əlbəttə, bu ayədə maddi kainatın Allahın qüdrəti altında tutulması izah edilir. Allah kainatı, dünyanı, dağları, canlı-cansız bütün varlıqları yaratmışdır və onları hər an qüdrəti altında tutur. Allahın Xaliq sifəti bu maddi kainatda təcəlli edir. Allah Xaliqdir, yəni hər şeyi yaradan, yoxdan var edəndir. Bu da bizə göstərir ki, beynimizin xaricində, Allahın yaratdığı varlıqlardan ibarət olan maddi bir kainat vardır. Ancaq, Allah bir möcüzə və yaradışındakı üstünlüyün və sonsuz elminin bir təcəllisi olaraq, bu maddi kainatı bizə bir "xəyal", "kölgə" və ya "görünüş" kimi izlətdirər. Allahın yaradışındakı mükəməlliyin bir nəticəsi olaraq, insan beyninin xaricindəki dünyaya əsla çata bilməz. Bu həqiqi maddi kainatı bilən sadəcə Allahdır.
Fatir surəsindəki bu ayənin bir başqa şərhi də, insanların görməkdə olduqları maddi kainat görünüşlərini də Allahın hər an tutmasıdır. (Doğrusunu Allah bilir) Allah zehnimizə dünya görünüşünü göstərməməyi diləsə, bütün kainat bizim üçün yox olar və bir daha əsla ona çata bilmərik.
Bizim maddi kainatın özünə əsla çata bilmədiyimiz həqiqəti, insanların bir çoxunun ağlını məşğul edən "Allah harada" sualının da cavabını ortaya çıxarar.
Girişdə də ifadə etdiyimiz kimi, insanların çoxu, Allahın gücünü qavraya bilmədiklərindən, Onu göylərdə bir yerlərdə olan və dünya işlərinə müdaxilə etməyən bir varlıq olaraq düşünürlər. (Allahı tənzih edərik) Bu məntiqin əsası, kainatın bir maddələr toplusu olduğu, Allahın isə bu maddələrin "xaricində" bir yerlərdə olduğu şəklindədir.
Halbuki, indiyə qədər araşdırdığımız kimi, maddi kainata heç bir zaman çata bilmədiyimiz kimi, onun mahiyyətini də tam olaraq bilmərik. Tək bildiyimiz, bütün bunları yaradan Yaradıcının, yəni Allahın varlığıdır. İmam Rəbbani kimi böyük İslam alimləri, bu həqiqəti ifadə etmək üçün "var olan tək mütləq varlıq yalnız Allahdır, Ondan başqa hər şey kölgə varlıqlardır" demişlər.
Çünki gördüyümüz dünya zehnimizdədir və bunun xarici dünyadakı qarşılığına çatmağımız qəti olaraq qeyri-mümkündür.
Belə olunca da, Allahın, heç bir zaman çata bilmədiyimiz bir maddi kainatın "xaricində" olduğunu düşünmək səhv olar.
Allah həqiqətdə "hər yerdə"dir və hər yeri əhatə edir. Bu həqiqət Quranda belə açıqlanar:

 

… Onun Kürsüsü göyləri və yeri əhatə edir. Bunları qoruyub saxlamaq Ona ağır gəlmir. O, Ucadır, Uludur. (Bəqərə surəsi, 255)

 

Doğrudan da, onlar öz Rəbbi ilə qarşılaşacaqlarına şübhə edirlər. Həqiqətən, O, hər şeyi əhatə edir. (Fussilət surəsi, 54)

 

Allahın məkandan münəzzəh olduğu və hər yeri ətraflı əhatə etdiyi həqiqəti bir başqa ayədə də belə ifadə edilir:

 

Məşriq də, məğrib də Allahındır! Hansı səmtə yönəlsəniz, Allahın Üzü orada olar. Həqiqətən, Allah hər şeyi Əhatə edəndir, Biləndir. (Bəqərə surəsi, 115)

 

Maddi varlıqlar Allahı görə bilməzlər, amma Allah, öz yaratdığı maddəni hər şəkliylə görər. Quranda "gözlər Onu idrak edə bilməz; O isə bütün gözləri idrak edər" (Ənam surəsi, 103) deyilərək bu həqiqət xəbər verilir.
Yəni biz Allahın varlığını gözlərimizlə qəbul edə bilmərik, amma Allah bizim içimizi, xaricimizi, baxışlarımızı, düşüncələrimizi tam olaraq əhatə etmişdir. Onun məlumatı xaricində biz tək bir söz söyləyə bilmərik, hətta tək bir nəfəs də ala bilmərik.
"Xarici dünya" sandığımız hissləri seyr edərkən, yəni həyatımızı yaşayarkən də, bizə ən yaxın olan varlıq, Allahın Özüdür. Quranda yer alan "And olsun, insanı Biz yaratdıq və nəfsinin ona nə vəsvəsələr verməkdə olduğunu bilirik. Biz ona şah damarından daha yaxınıq" (Qaf surəsi, 16) ayəsinin sirri də bu həqiqətdə gizlidir. Bir insan öz bədəninin "maddə"dən meydana gəldiyini zənn etdiyində bu əhəmiyyətli həqiqəti qavraya bilməz. Çünki məsələn, "özü" zənn etdiyi yer beynidirsə, çölü olaraq qəbul etdiyi yer özünə 20-30 sm. kimi müəyyən bir uzaqlıqda olar. Amma maddə deyə bildiyi hər şeyin zehnindəki hisslər olduğunu qavradığında, artıq çölü, içərisi, uzaq, yaxın kimi anlayışlar mənasızlaşar. Allah onu hər tərəfdən əhatə etmişdir və ona "sonsuz yaxın"dır.
Allah insanlara "sonsuz yaxın" olduğunu, "qullarım Məni sənə soruşacaq olsa, şübhəsiz ki Mən (onlara) çox yaxınam..." (Bəqərə surəsi, 186) ayəsi ilə də bildirər. Bir başqa ayədə keçən, "şübhəsiz Rəbbin insanları hər tərəfdən əhatə etmişdir" (İsra surəsi, 60) ifadəsi də yenə eyni həqiqəti xəbər verər.
İnsan özünə ən yaxın olan varlığın yenə özü olduğunu sanaraq yanılar. Halbuki Allah bizə, özümüzdən belə daha yaxındır. "Can boğaza yetişdiyi zaman – həmin an siz can verən adama baxırsınız. Biz ona sizdən daha yaxın oluruq, siz isə bunu görmürsünüz." (Vaqiə surəsi, 83-85) ayələriylə də bu həqiqətə diqqət çəkmişdir. Ancaq ayələrdə də bildirildiyi kimi insanlar gözləriylə görmədikləri üçün bu fövqəladə həqiqətən xəbərsiz yaşayarlar.
Digər yandan, İmam Rəbbaninin ifadəsiylə kölgə varlıqdan başqa bir şey olmayan insanın, Allahdan müstəqil bir gücə sahib olması da mümkün deyil. Necə ki, "Sizi də, etməkdə olduqlarınızı da Allah yaratmışdır" (Saffat surəsi, 96) ayəsi yaşadığımız bütün hadisələrin Allahın idarəsi altında reallaşdığını göstərər. Quranda bu həqiqət bildirilir və "... atdığın zaman sən atmadın, amma Allah atdı..." (Ənfal surəsi, 17) ayəsiylə, heç bir hərəkətin Allahdan müstəqil olmadığı vurğulanır. İnsan kölgə varlıq olduğu üçün atma hərəkətini edən özü ola bilməz. Ancaq Allah bu kölgə varlığa özünün atdığı hissini verir. Həqiqətdə isə bütün hərəkətləri reallaşdıran Allahdır.
Həqiqət budur. Bir insan bunu qəbul etmək istəməyə bilər, özünü Allahdan müstəqil bir varlıq sanmağa davam edə bilər, amma bu heç bir şeyi dəyişdirməz.

Sahib olduğumuz hər şey əslində xəyaldır...
Açıq şəkildə görüldüyü kimi, bizim "xarici dünya" ilə birbaşa təmasda olmadığımız, Allahın davamlı ruhumuza göstərdiyi bir surəti ilə təmasda olduğumuz elmi və məntiqi bir həqiqətdir. Nə var ki, insanlar bunu çox düşünmək istəməzlər.
Bu mövzuda bir az səmimi və cəsur düşünsəniz, evinizin, içindəki əşyalarınızın və ya antikvarlarınızın, yaylığınızın, yeni aldığınız avtomobilinizin, ofisinizin, ləl-cəvahiratlarınızın, bankdakı hesabınızın, qardrobunuzun, həyat yoldaşınızın, uşaqlarınızın, iş yoldaşlarınızın və sahib olduğunuz digər şeylərin də, əslində zehninizdə olduğu həqiqətini fərq edərsiniz. Ətrafınızda gördüyünüz, eşitdiyiniz, qoxuladığınız qısacası, beş duyğunuzla qəbul etdiyiniz hər şey bu "surət olan dünya"ya aiddir; ən sevdiyiniz sənətçinin səsi, oturduğunuz stulun sərtliyi, qoxusu xoşunuza gələn bir ətir, sizi isidən günəş, rəngləriylə göz oxşayan bir çiçək, pəncərənizin kənarında uçan bir quş, dənizin üzərində sürətlə irəliləyən sürət mühərriki, bol məhsul verən bağçanız, işinizdə istifadə etdiyiniz kompyuter ya da dünyadakı ən keyfiyyətli texnologiyaya sahib musiqi setiniz...
Həqiqət budur, çünki dünya yalnız insanı sınamaq üçün yaradılan bir aləmdir. İnsanlar qısa həyatları boyunca əsla həqiqətinə çata bilməyəcəkləri hisslərlə sınanarlar. Bu qəbul hisslər isə, xüsusilə bəzəkli və cazibədar göstərilər. Bu həqiqət, Quranda belə xəbər verilir:

 

Qadınların, uşaqların, yığın-yığın qızıl-gümüşün, yaxşı cins atların, mal-qaranın və əkin yerlərinin verdiyi zövqlərə olan istək insanların gözünə gözəl göstərilmişdir. Bunlar, dünya həyatının keçici zövqüdür, gözəl qayıdış yeri isə Allah yanındadır.
(Ali İmran surəsi, 14)

 

İnsanların çoxu sahib olduqları ya da olmağa çalışdıqları malların, pulların, yığdıqları qızılların, gümüşlərin, dollarların, ləl-cəvahiratların, daşıdıqları pul qablarının, kredit kartlarının, istifadə etdikləri şkaflarla dolu paltarların, son model avtomobillərin, qısacası hər cür zənginliyin cadusuyla dinlərini bir kənara buraxar, axirəti unudar və yalnız dünyaya yönələrlər. "İşim var", "ideallarım var", "məsuliyyətlərim var", "vaxtım məhdud", "yetişdirməm lazım olan işlər var", "irəlidə edəcəyəm" deyərək, dünyanın "bəzəkli və cazibədar" üzünə aldanaraq namaz qılmaz, mallarını kasıblara verməz, axirətdə qazanc təmin edəcəkləri ibadətlərə yönəlməzlər. Əksinə yalnız dünyada qazanc təmin etməyə çalışaraq ömürlərini sərf edərlər. "Onlar dünya həyatının görünən tərəfini bilir, axirətdən isə büsbütün qafildirlər." (Rum surəsi, 7) ayəsində məhz bu yanılma təsvir edilər.
Kitabın bu hissəsində izah etdiyimiz həqiqət isə, bütün bu ehtirasları və bağlılıqları mənasızlaşdırması baxımından çox əhəmiyyətlidir. Çünki bu həqiqətin başa düşülməsi, insanların sahib olduqları və olmağa çalışdıqları hər şeyin, ehtirasla sahib olduqları mülklərinin, varlıqlarıyla öyündükləri uşaqlarının, özlərinə ən yaxın sandıqları həyat yoldaşlarının, ən sevdikləri yoldaşlarının, bədənlərinin, bir üstünlük olaraq gördükləri mövqelərinin, oxuduqları məktəblərin, keçirdikləri tətillərin bir kölgə varlıqdan ibarət olduğunu göstərir. Bu vəziyyətdə bunlar üçün edilən ehtiraslar, keçirilən zamanlar, xərclənən səylər də boşunadır.
O halda bəzi insanlar sahib olduqları mal və mülkləriylə, yaxtalarıyla, vertolyotlarıyla, fabrikləriylə, holdinqləriylə, köşkləriylə, əraziləriylə sanki bunların əsli ilə təmasda olurmuş kimi öyündükləri zaman alçalırlar. Yaxtalarında "sıxılaraq" gəzən zənginlər, yoldaşlarına avtomobillərini nümayiş edənlər, zənginliklərini hər fürsətdə dilə gətirənlər, mövqelərinin özlərini hər kəsdən üstün etdiyini zənn edənlər, bunlarla nümayiş etdiklərini sananlar, əslində zehinlərindəki görünüşlər ilə nümayiş etdiklərini anladıqlarında nə vəziyyətə düşəcəklərini bilməlidirlər.
Bunların bənzərlərini yuxularında da tez-tez görərlər. Yuxularında da evləri, çox sürətli avtomobilləri, son dərəcə qiymətli ləl-cəvahiratları, yığın-yığın dollarları, yığın-yığın qızıl və gümüşləri vardır. Yuxularında da yüksək bir mövqedə olarlar, minlərlə adamın işlədiyi bir fabrikləri olar, bir çox insana hökm edə biləcək bir gücləri olar, hər kəsin heyran qaldığı paltarlar geyərlər... Ancaq necə yuxuda sahib olduqları ilə öyünmək onları komik vəziyyətə salırsa, eyni şəkildə bu dünyada təmasda olduqları görünüşlə öyünmək də buna bərabərdir. Yuxularında gördükləri də, bu dünyada təmasda olduqları da nəticədə zehinlərindəki bir görünüşdən ibarətdir.
Bunun kimi dünyada yaşadıqları hadisələrə göstərdikləri reaksiyalar da, həqiqəti anladıqlarında, bu insanları utandıracaq. Özünü itirmiş şəkildə döyüşənlər, qışqırıb çığıranlar, fırıldaqçılıq edənlər, rüşvət alanlar, saxtakarlıq təşkil edənlər, yalan danışanlar, xəsislik edənlər, insanların canını yaxanlar, onları döyüb söyənlər, gözü dönmüş təcavüzkarlar, içləri vəzifə mövqe ehtirası ilə dolu olanlar, həsəd edənlər, nümayiş etməyə çalışanlar, özlərini ucaltmaq üçün məşğul olanlar və digərləri, bir xəyal içində bunları etdiklərini fərq etdiklərində rəzil olacaqlar.
Bilinməlidir ki, bütün kainatı yaradan və hər insana ayrı-ayrı göstərən Allah olduğuna görə, bu dünyadakı bütün malın həqiqi sahibi də yalnız Allahdır. Necə ki, bu həqiqət Quranda belə xəbər verilir:

Göylərdə və yerdə nə varsa, Allaha məxsusdur. Allah hər şeyi əhatə edir. (Nisa surəsi, 126)

Əsli ilə təmasda olunmayan ehtiraslar uğruna dini bir kənara buraxmaq və bunun nəticəsində sonsuz həyatı itirmək isə, çox böyük bir ağılsızlıqdır. Hətta insana sonsuz itki gətirər.
Bu mövzuda bu nöqtə çox yaxşı başa düşülməlidir: Qarşı-qarşıya olduğumuz həqiqət, "bütün bu sahib olduğunuz və ehtiras etdiyiniz mallar, zənginliklər, uşaqlar, həyat yoldaşları, yoldaşlar, vəzifə-mövqe irəlidə yox olacaq, ona görə bir mənası yoxdur" demir. "Bu sahib olduqlarınızın heç birinin əsli ilə indi onsuz da təmasda deyilsiniz, hamısı yalnız beyninizdə izlədiyiniz bir qəbuldan ibarət, Allahın sizi sınamaq üçün göstərdiyi bir görünüş" deyir. Diqqət yetirsəniz, ikisi arasında çox böyük bir fərq vardır.
İnsan bu həqiqəti indi qəbul etmək istəməsə və bütün sahib olduqlarını mövcud qəbul edərək özünü aldatsa belə, nəticədə ölümünün ardından yenidən dirildiyində, yəni axirətdə hər şey çox dəqiq ortaya çıxacaq. O gün insan "çox yaxşı görəcək" (Qaf surəsi, 22) və hər şeyi çox daha açıq fərq edəcək. Amma əgər dünyadakı həyatını xəyali məqsədlər arxasında qaçaraq sərf etmişsə, orada heç yaşamamış olmağı diləyəcək, "Kaş ilk ölümüm həmişəlik olaydı! Var-dövlətim məni əzabdan qurtarmadı." (Haqqə surəsi, 27-29) deyərək həlak olacaq.
Ağıllı bir insana düşən isə, bütün kainatın bu ən böyük həqiqətini zaman varkən burada qavramağa çalışmaqdır. Əks halda bütün ömrünü xəyallar arxasında qaçmağa sərf edib sonunda böyük bir uçuruma düşər. Allah, dünyada xəyallar (ya da "ilğımlar") arxasınca qaçıb Yaradıcımız olan Allahı unudan bu insanların son vəziyyətlərini belə bildirir:

 

Kafirlərin əməlləri səhradakı ilğıma bənzəyir ki, susamış kimsə onu su hesab edər. Ona yaxınlaşdıqda isə onun heç nə olduğunu görər. O öz yanında Allahı tapar. O da onun cəzasını verər. Allah tez haqq-hesab çəkəndir. (Nur surəsi, 39)

 

Materialistlərin məntiq problemləri
Bu hissənin əvvəlindən etibarən maddənin, materialistlərin iddia etdikləri kimi mütləq bir varlıq olmadığı, əksinə Allahın yoxdan yaratdığı və bizim də əslinə çata bilmədiyimiz bir kölgə varlıq olduğu elmi olaraq ortaya qoyuldu. Materialistlər isə, bütün fəlsəfələrini yox edən bu açıq həqiqətə qarşı son dərəcə doqmatik olaraq müqavimət göstərirlər və etibarsız olan zidd məntiqlər gətirirlər.
Məsələn, materialist fəlsəfənin XX əsrdəki ən böyük müdafiəçilərindən biri olan qatı Marksist Corc Politzer, maddənin əslinə çata bildiyinin "böyük dəlili" olaraq "avtobus nümunəsi"ni vermişdir. Politzerə görə, idealist mütəfəkkirlər də şosedə avtobus gördükləri zaman əzilməmək üçün qaçırlar və bu maddənin əsli ilə təmasda olduqlarının isbatıdır.
Bir başqa məşhur materialist Johnson isə özünə maddənin əslinə çata bilmədiyi izah edildiyində, daşlara təpik ataraq onların əsli ilə təmasda olduğunu "sübut etməyə" çalışmışdır.
Bənzər bir nümunə, Politzerin elm müəllimi və dialektika materializmin Marksla birlikdə qurucusu olan Friedrich Engels tərəfindən verilmiş, Engels, "əgər yediyimiz tortlar bir qəbul olsaydı, aclığımızı keçirməzdilər" deyə yazmışdır.
Marks, Engels, Lenin kimi materialistlərin kitablarında həmişə bu cür nümunələr və "maddənin varlığını yumruq yeyincə anlarsınız" kimi əsəb dolu cümlələr yer alır.
Materialistlərin bütün bu nümunələri vermələrinə səbəb olan qavrayış pozuqluğu isə, "maddənin əslinə çata bilmərik" şərhini, yalnız görmə duyğusu ilə əlaqədar bir şərh kimi anlamalarıdır. Qəbul anlayışının yalnız görməklə məhdud olduğunu, toxunma kimi hisslərin isə bizi birbaşa maddənin əslinə çatdırdığını sanırlar. Avtobusun insanı vurması üzərinə də, "baxın vurur, demək ki, əsli ilə təmasdayıq" deyirlər. Anlamaqda çətinlik çəkdikləri nöqtə, avtobus vurması əsnasında yaşanan sərtlik, zərbə və ağrı kimi bütün hisslərin də əslində zehində meydana gəldikləridir.

Yuxu nümunəsi
Halbuki, beş duyğunun hansı ilə yola çıxarsaq çıxaq, xarici dünyanın çöldə var olan əslinə heç bir zaman çata bilmərik. Bunu bizə göstərən əhəmiyyətli bir həqiqət, ortada "xarici dünya" yox ikən belə onu var olaraq zənn etməyimizdir. Bu, yuxularda olar. İnsan, yuxusunda çox həqiqi hadisələr yaşaya bilir. Nərdivandan diyirlənib ayağını qıra bilir, ciddi bir yol qəzası keçirə bilir, bir avtobusun altında qala bilir, acdığında bir tort yeyib doya bilir. Gündəlik həyatda rast gəlinən hadisələrin bənzərləri yuxuda da eyni inandırıcılıqla, eyni hisslərlə yaşanır.
Yuxusunda özünü avtobus vurduğunu görən adam yenə yuxusunda, qəza etdikdən sonra gözünü xəstəxanada aça bilər; şikəst qaldığını anlayar, amma əslində bu bir yuxudur. Yenə yuxusunda; bir yol qəzasının ardından öldüyünü, ölüm mələklərinin canını aldığını, axirət həyatının başladığını görə bilər.
Yuxusunda yaşadığı bütün bu hadisələrin görünüşlərini, səslərini, sərtlik hissini, ağrını, işığı, rəngləri, hər cür hissi çox aydın bir şəkildə duyur. Yuxuda təmasda olduğu hisslərin toplusu həqiqi həyatdakı qədər təbiidir. Yuxusunda yediyi bir tort hisslərdən ibarət olmasına baxmayaraq qarnını doyurar. Çünki doymaq da bir qəbuldur. Halbuki, həqiqətdə o anda adam yataqda uzanmış vəziyyətdədir. Ortada nə nərdivan, nə maşın yolu, nə avtobus, nə tort var. Yuxudakı adam, xarici dünyada qarşılıqları olmayan qəbul və hissləri yaşayır və görür. Yuxuda, "xarici dünya"da heç bir maddi qarşılığı olmayan hadisələrin yaşanması, görülməsi, hiss edilməsi, "xarici dünya"nın bizim heç bir zaman mahiyyətini tam olaraq bilməyəcəyimiz bir aləm olduğunu sübut edir. Bu aləmin əsil mahiyyətini ancaq, onu yaratmış olan Uca Allahın vəhyindən öyrənə bilərik.
Materialist fəlsəfəni mənimsəyənlər, xüsusilə də marksistlər, özlərinə bu həqiqət izah edildiyində qəzəblənirlər. Marksın, Engelsin, Leninin bu mövzudakı səthi və cahilcə məntiqlərindən nümunələr verir, atəşli şərhlər edirlər.
Halbuki, bu kəslər eyni şərhləri yuxularında da edə bildiklərini düşünməlidirlər: Yuxularında da “Das Kapital”ı oxuyur, mitinqlərə qatılır, başlarına daş düşür və hətta bu yaranın sızıltısını hiss edirlər. Yuxularında özlərinə soruşulduğunda, o an gördükləri şeyləri də "mütləq maddə" sanırlar. Eynilə ayıqkən gördükləri şeyləri də "mütləq maddə" sandıqları kimi. Amma, istər yuxuda olsun, istər gündəlik həyatda olsun, gördüklərinin, yaşadıqlarının, hiss etdiklərinin bir qəbul olduğunu və bunların qaynağına heç bir zaman çata bilməyəcəklərini bilməlidirlər.

 

Sinirləri paralel bağlama nümunəsi
Politzerin yol qəzası nümunəsinə toxunaq: Bu qəzada, avtobusun altında əzilən insanın beş duyğu orqanından beyninə gedən sinirlər, bir başqa insanın, məsələn, Corc Politzerin beyninə paralel bir əlaqəylə bağlansa, qəzadakı adama avtobus vurduğu anda, o sırada evində oturan Politzeri də avtobus vuracaq. Daha doğrusu, qəzaya düşən adamın yaşadığı hisslərin hamısını, bir musiqi maqnitofonuna bağlanan iki ayrı kolonkadan eyni mahnının dinlənilməsinə bənzər şəkildə, Politzer də yaşamağa başlayacaq. Politzer də evində oturduğu halda avtobusun əyləc səsini, avtobusun bədəninə dəyməsini, qırıq qol və axan qan görünüşlərini, qırıq ağrılarını, əməliyyata alınmasının görünüşlərini, gipsin sərtliyini, qolunun gücsüzlüyünü hiss edəcək, görəcək və yaşayacaq.
Qəzadakı adamın sinirləri neçə adama bağlansa bunların hamısı, eynilə Politzer kimi, qəzanı əvvəlindən sonuna qədər yaşayacaq. Qəzadakı adam komaya girsə, hamısı komaya girəcək. Hətta, bəhsi keçən yol qəzasına aid hisslərin hamısı bir alətə yazılsa və bu hisslər davamlı başa alınaraq bir başqa adama verilsə, bu adamı da dəfələrlə avtobus vuracaq.
Yaxşı, o halda hansını vuran avtobus həqiqətdir? Materialist fəlsəfənin bu suala verə biləcəyi ziddiyyətsiz bir cavab yoxdur. Doğru cavab, yol qəzasını hamısının öz zehinlərində bütün təfərrüatlarıyla yaşadığıdır.
Tort və daşa təpik atma nümunələri üçün də vəziyyət eynidir. Tort yeyincə qarnında tortun şişliyini və toxluğunu hiss edən Engelsin duyğu orqanlarına aid sinirlər paralel olaraq ikinci bir adamın beyninə bağlansa, Engels tort yediyi və doyduğu anda o adam da tort yeyəcək və doyacaq. Daşa təpik atınca ayağı ağrıyan materialist Johnsonun sinirləri paralel olaraq bir başqa adama bağlansa, bu adam da daşa vuracaq və canı ağrıyacaq.
Yaxşı, hansı tort və hansı daş həqiqətdir? Materialist fəlsəfə, buna da ziddiyyətsiz bir cavab verə bilməz. Doğru və ziddiyyətsiz cavab budur: Həm Engels, həm digər adam tortu öz zehinlərində yeyib doymuşlar. Həm Johnson, həm ikinci adam, daşa təpik atma anını öz zehinlərində bütün təfərrüatlarıyla yaşamışlar.
Yuxarıda Politzerlə əlaqədar olaraq verdiyimiz nümunədə belə bir dəyişiklik edək; evində oturan Politzerin sinirlərini avtobusun vurduğu adamın beyninə, avtobusun vurduğu adamın sinirlərini də Politzerin beyninə bağlayaq. Bu vəziyyətdə isə, Politzer əslində evində oturduğu halda özünü avtobus vurduğunu zənn edəcək, avtobusun vurduğu adam isə qəzanın bütün şiddətinə baxmayaraq, bunu əsla fərq edə bilməyəcək, çünki özünün evdə oturduğunu düşünəcək. Bu məntiq tort və daşa təpik atma nümunələri üçün də düşünülə bilər.
Bütün bunlar, materializmin nə qədər böyük bir fanatizm olduğunu ortaya çıxarır. Bu fəlsəfə, maddənin tək varlıq olduğu fərziyyəsi üzərində quruludur. Halbuki, insan maddənin özü ilə heç bir zaman təmasda deyil ki, hər şeyin maddədən ibarət olduğunu iddia edə bilsin. Təmasda olduğumuz kainat, həqiqətdə zehnimizdə gördüyümüz hisslər kainatıdır. İngilis filosofu David Hume bu həqiqət üzərindəki düşüncələrini belə ifadə etmişdir:
Çox səmimi olaraq, özüm dediyim şeyə daxil olduğum zaman mən isti ya da soyuğa, işıq ya da kölgəyə, eşq ya da nifrətə, ağrı ya da ləzzətə dair xüsusi bir qəbula ya da başqa bir şeyə daim rast gələrəm. Mən bir qəbul olmadan hər hansı bir zamanda özümü əsla tuta bilmərəm və əsla qəbuldan başqa bir şeyi müşahidə edə bilmərəm.
Bu hissləri aşıb maddənin əslini heç bir zaman qavraya bilməyəcəyimizə görə, çata bilməyəcəyimiz "maddə" haqqında fəlsəfə çıxarmaq, daha doğrusu "maddə"ni təmasda olduğumuz mütləq bir varlıq olaraq qəbul etmək tamamilə axmaqdır... Bu səbəblə, materializm ən başdan çökmüş bir nəzəriyyədir.

 

Hisslərin beyində meydana gəldiyi fəlsəfə deyil, elmi həqiqətdir
Materialistlər, burada izah etdiklərimizin fəlsəfi bir görüş olduğunu iddia edirlər. Halbuki, "çöldəki" maddi dünyanı deyil, zehnimizdəki dünyanı gördüyümüz həqiqəti, bir fəlsəfə deyil, elmi bir həqiqətdir. Görünüşün və hisslərin beyində necə meydana gəldiyi, bütün tibb fakültələrində təfərrüatlı şəkildə oxudulur. Başda müasir fizika olmaqla XX əsr elminin ortaya qoyduğu həqiqətlər, maddənin əslinə heç bir zaman çata bilmədiyimizi, hər kəsin bir mənada "beynindəki ekran"ı izlədiyini açıqca göstərir.
Bunu, istər ateist olsun, istər buddist olsun, istər başqa bir görüşə ya da düşüncəyə sahib olsun, elmə inanan hər kəs qəbul etmək məcburiyyətindədir. Bir materialist özünə görə Allahın varlığını inkar edə bilər, amma bu elmi həqiqəti inkar edə bilməz.
Yaşadıqları dövrün elm anlayışı və elmi imkanları qeyri-kafi də olsa, Karl Marks, Friedrich Engels, Corc Politzer və digərlərinin bu qədər asan və açıq bir həqiqəti qavraya bilməmələri, yenə də təəccüblüdür. Amma müasir dövrdə elmin və texnologiyanın imkanları son dərəcə inkişaf etmişdir və bu imkanlar onsuz da çox açıq olan bu həqiqətin qavranmasını daha da asanlaşdırır. Materialistlər isə, həm qismən də olsa bu mövzunu qavramanın, həm də bu mövzunun öz fəlsəfələrini nə qədər qəti bir şəkildə çökdürdüyünü bilmənin verdiyi böyük bir qorxu içindədirlər.

Materialistlərin böyük qorxusu
Türkiyədəki materialist çevrələrdən, əlinizdəki kitabda izah edilən bu mövzuya, yəni maddənin zehində qəbul edildiyi həqiqətinə bir müddət diqqətə çarpan bir reaksiya gəlmədi. Bu isə, bizdə, bu mövzunun kifayət qədər açıqlanmadığı və daha təfərrüatlı bir izahata keçilməli olduğu istiqamətində bir təəssürat doğurmuşdu. Ancaq qısa bir müddət sonra materialistlərin həqiqətdə bu mövzunun gündəmə gətirilməsindən çox böyük bir narahatlıq duyduqları, hətta bundan böyük bir qorxuya qapıldıqları açıq bir şəkildə ortaya çıxdı.
Materialistlər yaşadıqları bu qorxu və çaxnaşmanı, bir müddət sonra öz nəşr orqanlarında, konfranslarında yüksək səslə ifadə etməyə başladılar. İstifadə etdikləri narahat və ümidsiz üsluba baxıldığında, ciddi bir fikri böhran içində girdikləri aydın olurdu. Fəlsəfələrinin saxta təməli olan təkamül nəzəriyyəsinin elmi istiqamətdən çökdürülməsiylə onsuz da ciddi bir şok yaşamağa başlamışlardı. Ancaq, indi darvinizmdən çox daha əhəmiyyətli bir dayaqlarını, şəxsən maddənin mütləqliyi inancını itirməyə başladıqlarını anladılar və çox daha böyük şok içinə girdilər. Bu mövzunun, özləri baxımından "ən böyük təhlükə" olduğundan, öz "mədəni toxumalarını tamamilə yıxdığından" danışmağa başladılar.
Türkiyədəki materialist çevrələrin yaşadıqları bu narahatlıq və çaxnaşmanı ən açıq şəkildə ifadə edənlərdən biri, materializmi müdafiə etməyi vəzifə etmiş olan Elm və Utopiya jurnalının yazıçısı və eyni zamanda bir müəllim olan Rennan Pekünlü oldu. Pekünlü, istər bəhsi keçən jurnalda yazdığı yazılarda, istərsə söz aldığı bəzi konfranslarda, “Təkamül Yalanı” kitabını bir nömrəli "təhlükə" olaraq göstərdi. Pekünlünü ən çox narahat edən mövzu isə, kitabın darvinizmi etibarsız edən hissələrindən də əlavə, əslində hal-hazırda oxuduğunuz qisim idi. Oxucularına və (olduqca az saydakı) dinləyicilərinə "əsla özünüzü idealizmin bu təlqinlərinə qapdırmayın, materializmə olan sədaqətinizi qoruyun" mesajları verən Pekünlü, özünə dayaq olaraq Rusiyadakı qanlı kommunist inqilabının lideri Vladimir I. Lenini tapmışdı. Leninin bir əsr əvvəl yazdığı materializm və empiriokritisizm adlı kitabı oxumağı hər kəsə nəsihət edən Pekünlünün etdiyi tək şey isə, yenə Leninə aid olan "əsla bu mövzunu düşünməyin, yoxsa materializmi itirərsiniz və özünüzü dinə qapdırarsınız" şəklindəki xəbərdarlıqları təkrarlamaq oldu. Pekünlü, bəhsi keçən materialist nəşr orqanında yazdığı bir məqalədə, Lenindən bu sətirləri ötürürdü:
Duyğularımızla qəbul etdiyimiz obyektiv həqiqəti bir dəfə yadırğadınmı, şübhəçiliyə (aqnostisizm) və subyektivizmə yön alacağından, fideizmə (dini inanca) qarşı istifadə edəcəyin bütün silahları itirərsən; bu da fideizmin istədiyi şeydir. Barmağını qapdırdınmı, əvvəl qolun sonra bütün mənliyin gedər. Duyğuları obyektiv dünyanın bir görünüşü olaraq deyil, xüsusi bir element olaraq qəbul etdiyində, digər bir sözlə materializmdən güzəştə getdiyində, mənliyini fideizmə qapdırarsan. Sonra duyğular heç kimin duyğuları olar, ağıl heç kimin ağılı, ruh heç kimin ruhu, istək heç kimin istəyi olar.
Bu sətirlər, Leninin böyük bir qorxuyla fərq etdiyi və həm öz başından, həm də "yoldaş"larının başlarından silmək istədiyi həqiqətin, günümüzün materialistlərini də eyni şəkildə narahat etdiyini göstərir. Amma Pekünlü və digər materialistlər Lenindən daha da böyük bir narahatlıq içindədirlər; çünki bu həqiqətin bundan 100 il əvvəlkinə nisbətən çox daha açıq, qəti və güclü bir şəkildə ortaya qoyulduğunun fərqindədirlər. Bu mövzu, bütün dünya tarixində ilk dəfə bu qədər qarşısı alınmaz bir şəkildə izah edilir.
Amma yenə də bir çox materialist elm adamının "maddənin əslinə çata bilmədiyimiz" həqiqətini son dərəcə səthi bir dünya görüşüylə qiymətləndirdiyi fərq edilir. Çünki burada izah edilən mövzu bir insanın həyatında qarşılaşa biləcəyi ən əhəmiyyətli, ən həyəcan verici mövzulardan biridir. Bu dərəcə təəccüblü bir mövzu ilə daha əvvəl üz-üzə gəlmiş olmaları mümkün deyil. Buna baxmayaraq, bəhsi keçən elm adamlarının göstərdikləri reaksiyalar, ya da danışıq və yazılarındakı üslub, son dərəcə dayaz və səthi bir qavrayışa sahib olduqlarını ələ verir.
Belə ki, bəzi materialistlərin burada izah edilənlərə göstərdikləri reaksiyalar, materializmə olan kor-koranə bağlılıqlarının onlarda bir növ məntiqi təxribat meydana gətirdiyini və bu səbəblə, mövzunu anlamaqdan çox uzaq olduqlarını göstərmişdir. Məsələn, yenə bir Elm və Utopiya yazıçısı və müəllim olan Alaeddin Şenel, eyni Rennan Pekünlü kimi "Darvinizmin çökdürülməsi bir tərəfə, əsl təhlükə bu mövzu" mesajları vermiş, öz fəlsəfəsinin bir dayağı olmadığını hiss etdiyi üçün də, "elə isə siz izah etdiklərinizi isbat edin" mənasını verən istəklərdə olmuşdur. Ancaq əsil maraqlı nöqtə, bəhsi keçən yazarın, təhlükə olaraq gördüyü həqiqəti heç cür qavraya bilmədiyini göstərən sətirlər yazmış olmasıdır.
Məsələn, Şenel, tamamilə bu mövzunu ələ aldığı bir məqaləsində, xarici dünyanın beyinin içində görünüş hesab edildiyini qəbul etmişdir. Amma görünüşlərin maddi qarşılığı olan və olmayan görünüşlər olaraq ikiyə ayrıldığını söyləyərək, xarici dünya ilə əlaqədar görünüşlərin maddi qarşılığına çatıla biləcəyini qarşıya qoymuşdur. Bu iddiasını dəstəkləmək üçün də bir "telefon nümunəsi" vermişdir. Qısaca, "beynimdəki görünüşlərin xarici dünyada qarşılığı olub-olmadığını bilmirəm, amma eyni şey telefonla danışdığımda da məqbuldur; telefonla danışarkən qarşımdakı adamı görə bilmərəm, lakin sonradan üz-üzə danışarkən bu danışığı doğrulda bilərəm" deyə yazmışdır.
Bəhsi keçən yazar, bu bənzətməklə bunu nəzərdə tutur: "Əgər hisslərimizdən şübhələnsək, maddənin əslinə baxıb həqiqəti idarə edə bilərik." Halbuki, bu çox açıq bir yanılmadır, çünki bizim maddənin əslinə çatmağımız qətiyyən mümkün deyil. Heç bir zaman zehinimizin xaricinə çıxıb "çöldə" olan bir şeyə çata bilmərik. Telefondakı səsin qarşılığı olub-olmadığı telefondakı adamla doğruldula bilər. Amma bu doğrulatma da tamamilə zehində yaşanır.
Necə ki, bu kəslər eyni hadisələri yuxularında da yaşayarlar. Məsələn, Şenel yuxusunda da telefonla danışdığını, ardından bunu danışdığı adama isbat etdirdiyini görə bilər. Və ya Pekünlü yuxusunda da "böyük bir təhlükə"ylə qarşı-qarşıya olduğunu hiss edib, qarşısındakı insanlara Leninin əsrlik əsərlərini tövsiyə edə bilər. Amma, bəhsi keçən materialistlər nə edirlərsə etsinlər yaşadıqları hadisələrin, danışdıqları kəslərin özləri üçün bir qəbuldan ibarət olduğu həqiqətini inkar edə bilməzlər.
O halda beyindəki görünüşlərin qarşılığı kimlə doğruldulacaq? Yenə beyində izlənilən kölgə varlıqlara mı? Şübhəsiz, materialistlərin beyinin xaricinə aid məlumat təmin edə biləcək, təsdiqləmə edə biləcək bir məlumat qaynağı tapması mümkün deyil.
Hər cür qəbulun beyində meydana gəldiyini qəbul etmək, amma istənildiyində bunun "xaricinə" çıxılıb hisslərin həqiqi xarici dünyaya çıxa biləcəyini sanmaq isə, əslində bir insanın anlayış səviyyəsinin məhdud olduğunu, pozuq bir məntiq anlayışı içində düşündüyünü göstərər.
Halbuki, burada izah edilən həqiqət, normal anlayış səviyyəsinə və normal məntiqə sahib bir insan tərəfindən dərhal rahatlıqla aydın ola biləcək bir mövzudur. Ön mühakiməsiz hər insan, bu izah edilənlər istiqamətində, xarici dünyanın əslinə duyğu orqanları vasitəsilə çata bilməyəcəyini anlayar. Ancaq görüldüyü qədəriylə materializmə olan kor-koranə bağlılıq, insanların ağıldan istifadə qabiliyyətlərini pozur. Buna görə günümüzdəki materialistlər də, maddənin əslinə çatdıqlarını daşlara təpik ataraq ya da tort yeyərək "isbat etməyə" çalışan ağıl müəllimləri kimi, ciddi məntiq pozuqluqları göstərirlər.
Bunun, əslində təəccüblü bir vəziyyət olmadığını da ifadə etmək lazımdır. Çünki ağılla düşünə bilməmək, yəni dünyanı və hadisələri düzgün məntiq anlayışı içində şərh edə bilməmək, inkarçıların ortaq xüsusiyyətidir. Allah, Quranda inkarçıların "ağılsız bir birlik" (Maidə surəsi, 58) olduqlarını xüsusilə ifadə edir.

 

Materialistlər tarixin ən böyük tələsinə düşmüşlər
Türkiyədəki materialist çevrələrdə baş verən və burada yalnız bir neçə əlamətinə toxunduğumuz çaxnaşma atmosferi, əslində materialistlərin tarix boyunca qarşılaşmadıqları qədər böyük bir məğlubiyyətlə üz-üzə olduqlarını göstərir. Maddənin əslinə çata bilmədiyimiz həqiqəti, müasir elm tərəfindən isbat edilmişdir və hətta çox açıq, qəti və güclü bir şəkildə ortaya qoyulur. Materialistlər bütün fəlsəfələrini əsaslandırdıqları maddi dünyanın, əslində heç bir zaman aşa bilməyəcəkləri bir qəbul sərhədinin kənarında olduğunu görür və buna qarşı heç bir şey edə bilmirlər.
İnsanlıq tarixi boyunca materialist düşüncə həmişə mövcud oldu və bu kəslər özlərindən və müdafiə etdikləri fəlsəfədən çox əmin bir şəkildə, özlərini yaratmış olan Allaha baş qaldırdılar. Ortaya atdıqları ssenariyə görə maddə əzəli və əbədi idi və bütün bunların bir Yaradıcısı ola bilməzdi. Yalnız qürurlarından ötrü, Allahı rədd edərkən təmasda olduqlarını zənn etdikləri maddənin ardına sığındılar. Bu fəlsəfədən elə əmin idilər ki, heç bir zaman bunun əksini isbat edəcək bir şərh gətirilə bilməyəcəyini düşünürdülər.
Məhz buna görə, maddənin əsli ilə əlaqədar olaraq bu kitabda izah edilən həqiqətlər bu kəsləri böyük bir qarışıqlığa salmışdır. Çünki burada izah edilənlər fəlsəfələrini təməldən yıxıb atmış, üzərində müzakirəyə də ehtiyac buraxmamışdır. Bütün düşüncələrini, həyatlarını, qürurlarını və inkarlarını üzərinə bina etdikləri maddə, əllərindən bir anda uçub getmişdir. Heç bir insan maddənin əslini görməmişdir ki, buna əsaslanan bir fəlsəfə ola bilsin.
Allahın bir sifəti, inkarçılara tələ qurmasıdır. "... Onlar hiylə işlətdilər, Allah da hiylə işlətdi. Allah hiylə işlədənlərin ən yaxşısıdır." (Ənfal surəsi, 30) ayəsiylə bu həqiqət bildirilər.
Məhz Allah, maddəni mütləq bir varlıq zənn etdirərək materialistləri tələyə salmış və tarixdə bənzəri görülməmiş şəkildə alçaltmışdır. Mallarını, mülklərini, mövqelərini, ünvanlarını, içində olduqları cəmiyyəti, bütün dünyanı mütləq varlıq sanmışlar, üstəlik bunlara güvənərək Allaha qarşı təkəbbür göstərmişlər. Lovğalanaraq Allaha üsyan etmiş və inkarda irəli getmişlər. Bunları edərkən də güc aldıqları tək şey maddənin mütləqliyi inancı olmuşdur. Amma elə bir anlayış əskikliyi içinə düşmüşlər ki, Allahın özlərini hər tərəfdən sarıb əhatə etdiyini heç düşünməmişlər. Allah inkarçıların anlayışsızlıqları nəticəsində düşəcəkləri vəziyyəti Quranda belə xəbər vermişdir:

Yoxsa bir hiylə qurmaq istəyirlər? Amma kafirlər özləri o hiylənin qurbanı olacaqlar.(Tur surəsi, 42)

Bu, bəlkə də tarixin gördüyü ən böyük məğlubiyyətdir. Materialistlər özlərinə görə təkəbbürlənərkən, əslində böyük bir oyuna gəlmişlər, Allaha qarşı çirkin bir cəsarət göstərərək açdıqları döyüşdə qəti olaraq məğlub olmuşlar. "Beləliklə hər bir ölkədə oranın günahkarlarını başçılar təyin etdik ki, onlar orada mümkün qədər yaramaz işlər görsünlər. Halbuki onlar o yaramaz işləri yalnız özlərinə qarşı edirlər və bunu da hiss etmirlər." (Ənam surəsi, 123) ayəsi Yaradıcımız olan Allaha baş qaldıran bu kimi inkarçıların necə bir şüursuzluq içində olduqlarını və necə bir sonla qarşılaşacaqlarını ən açıq şəkildə xəbər verər.
Bir başqa ayədə isə bu həqiqət belə vurğulanar:

Onlar Allahı və iman gətirənləri aldatmağa çalışırlar. Halbuki yalnız özlərini aldadır və bunu anlamırlar. (Bəqərə surəsi, 9)

İnkarçılar özlərinə görə tələ qurmağa cəhd edərlərkən ayədəki "şüuruna varmazlar" ifadəsiylə açıqlandığı kimi, çox əhəmiyyətli bir həqiqəti fərq edə bilməmişlər: Yaşadıqları bütün hadisələrin əslində zehinlərində reallaşdığını və işlədikləri hər hərəkət kimi, qurduqları tələlərin də zehinlərində olduğu həqiqətini... Bu düşüncəsizlikləri səbəbiylə də, Allah ilə tək olduqlarını unudaraq öz-özlərini saxta bir sistemə salmışlar.
Hər dövrdə olduğu kimi bu dövrdə də Allah inkarçıların bütün saxta sistemlərini təməlindən yıxacaq bir həqiqətlə onları üz-üzə gətirmişdir. Allah "...Şübhəsiz ki, şeytanın hiyləsi zəifdir" (Nisa surəsi, 76) ayəsiylə, bu sistemlərin daha ilk qurulduqları anda nəticələrinin məhv olacağını da xəbər vermişdir. Və möminləri də "...onların qurduğu hiylə sizi ziyana sala bilməz" (Ali İmran surəsi, 120) ayəsiylə müjdələmişdir.
Allah bir başqa ayəsində, "Kafirlərin əməlləri səhradakı ilğıma bənzəyir ki, susamış kimsə onu su hesab edər." (Nur surəsi, 39) deyə xəbər verər. Materializm də bu ayədə işarə edildiyi kimi, üsyan edənlər üçün bir "ilğım" meydana gətirər; ona güvənərək əllərini uzatdıqlarında, bu fəlsəfənin saxtalığını anlayarlar. Allah onları belə bir ilğımla aldatmış, maddəni mütləq varlıq kimi göstərmişdir. "Böyük" insanlar, professorlar, astronomlar, bioloqlar, fiziklər, ünvanları, mövqeləri hər nə olursa olsun maddəni özlərinə ilah etmələri səbəbiylə bu oyuna gəlmişlər, bir uşaq kimi aldanmış və alçalmışlar. Heç bir zaman əslinə çata bilmədikləri maddəni mütləq sanaraq onun üzərinə fəlsəfələrini, ideologiyalarını qurmuşlar, haqqında ciddi mübahisələrə girmişlər, saxta "intellektual" izahatlardan istifadə etmişlər. Bütün bunlardan ötrü də özlərini çox ağıllı saymışlar, kainatın həqiqəti haqqında fikir irəli sürəcəklərini düşünmüşlər və ən əhəmiyyətlisi öz məhdud ağıllarıyla Allahı şərh edə biləcəklərini sanmışlar. Allah, onların içinə düşdükləri bu vəziyyəti bir ayəsində belə bildirər:

Onlar hiylə qurdular, Allah da hiylə qurdu. Allah hiylə quranların ən yaxşısıdır. (Ali İmran surəsi 54)

Dünyada bəzi tələlərdən xilas olmaq mümkün ola bilər; ancaq Allahın inkar edənlərə qurduğu bu tələ elə möhkəmdir ki, əsla qurtuluş imkanları qalmamışdır. Nə edirsələr etsinlər, kimə müraciət edirlərsə etsinlər, onları qurtaracaq, Allahdan başqa köməkçi tapmaları da mümkün deyil. Allahın Quranda xəbər verdiyi kimi, "...Onlar Allahdan başqa özlərinə nə bir himayədar, nə də bir yardımçı tapacaqlar." (Nisa surəsi, 173)
Materialistlər belə bir tələyə düşəcəklərini heç gözləmirdilər. XXl əsrin bütün imkanları əllərindəykən rahat şəkildə inkarda qərar tuta biləcəklərini və insanları da inkara apara biləcəklərini sanırdılar. Allah inkarçıların tarix boyunca daşıdıqları bu zehniyyəti və uğradıqları sonu Quranda belə xəbər vermişdir:

Onlar hiylə qurdular, Biz də hiylə qurduq. Lakin onlar bunu hiss etmədilər. Bax gör onların hiylələrinin aqibəti necə oldu. Biz onları bütün tayfalarıyla birlikdə yerlə-yeksan etdik. (Nəml surəsi, 50-51)

Ayələrdə izah edilən həqiqətin bir mənası da budur: Materialistlərə sahib olduqları hər şeyin əslində zehinlərində olduğu açıqlanmış, yəni əllərindəki hər şey toplu olaraq yox edilmişdir. Və onlar, mütləq varlıq zənn etdikləri mallarının, fabriklərinin, qızıllarının, dollarlarının, uşaqlarının, həyat yoldaşlarının, dostlarının, mövqe və vəzifələrinin, hətta öz bədənlərinin əllərinin arasından çıxıb getdiyinə şahidlik edərkən, bir mənada "yox olmuşlar". Maddənin deyil, Allahın mütləq varlıq olduğu həqiqətiylə üz-üzə gəlmişlər.
Şübhəsiz, bu həqiqətin fərqinə varmaq materialistlər üçün ola biləcək ən dəhşətli hadisədir. Çünki çox güvəndikləri maddənin özlərindən aşılmaz bir sərhəd ilə ayrılmış olması, öz ifadələri ilə onlar üçün hələ dünyadaykən, "ölmədən bir ölüm" hökmündədir.
Bu həqiqətlə birlikdə, bir Allah, bir də özləri qalmışdır. Necə ki, Allah, "Məni yaratdığım kimsə ilə tək burax" (Müddəssir surəsi, 11) ayəsiylə, hər insanın Öz qatında əslində tək tənha olduğu həqiqətinə diqqət çəkmişdir. Bu fövqəladə həqiqət daha bir çox ayədə xəbər verilmişdir:

Hüzurumuza ilk dəfə sizi xəlq etdiyimiz kimi tək-tənha, həm də sizə verdiyimiz nemətləri arxanızda qoyub gəldiniz... (Ənam surəsi, 94)

Onların hər biri Qiyamət günü Onun hüzuruna tək-tənha gələcək. (Məryəm surəsi, 95)

Bu ayələrdə izah edilən həqiqətin bir mənası da budur: Maddəni ilah edənlər, Allahdan gəlmiş və yenə Ona dönmüşlər. İstəsələr də, istəməsələr də Allaha təslim olmuşlar. İndi hesab gününü gözləyirlər və o gün hamısı tək-tək sorğuya çəkiləcəklər. Hər nə qədər anlamaq istəməsələr də...

 

Mövzunun əhəmiyyəti
Bu hissədə izah etdiyimiz maddənin ardındakı sirr mövzusunu doğru qavramaq son dərəcə əhəmiyyətlidir. Gördüyümüz bütün varlıqlar, dağlar, düzənliklər, çiçəklər, insanlar, dənizlər, qısacası gördüyümüz hər şey, Allahın Quranda var olduğunu, yoxdan var etdiyini ifadə etdiyi hər varlıq, yaradılmışdır və vardır. Ancaq, insanlar bu varlıqların əsillərini duyğu orqanları vasitəsiylə görə bilməz və ya hiss edə bilməz və yaxud da eşidə bilməzlər. Gördükləri və hiss etdikləri, bu varlıqların beyinlərindəki surətləridir. Bu elmi bir həqiqətdir və bu gün başda tibb fakültələri olmaq üzrə bütün məktəblərdə öyrədilən elmi bir mövzudur. Məsələn, indi bu yazını oxuyan bir insan, bu yazının əslini görə bilməz, bu yazının əslinə toxuna bilməz. Bu yazının əslindən gələn işıq, insanın gözündəki bəzi hüceyrələr tərəfindən elektrik siqnalına çevrilər. Bu elektrik siqnalı, beyinin arxasındakı görmə mərkəzinə gedərək, bu mərkəzi xəbərdar edər. Və insanın beyninin arxasında bu yazının görünüşü meydana gələr. Yəni siz indi gözünüzlə, gözünüzün önündəki bir yazını oxumursunuz. Bu yazı sizin beyninizin arxasındakı görmə mərkəzində meydana gəlir. Sizin oxuduğunuz yazı, beyninizin arxasındakı "surət olan yazı"dır. Bu yazının əslini isə Allah görər.
Ancaq unudulmamalıdır ki, maddənin beynimizdə yaranan bir xəyal olması onu "yox" hala gətirməz. Bizə, insanın təmasda olduğu maddənin mahiyyəti haqqında məlumat verər ki, bu da maddənin əsli ilə heç bir insanın təmasda ola bilmədiyi həqiqətidir. Qaldı ki, çöldə maddənin varlığını, bizdən başqa görən varlıqlar da vardır. Allahın mələkləri, yazıçı olaraq təyin etdiyi elçiləri də bu dünyaya şahidlik edirlər:

Sağında və solunda iki mələk oturub onun əməllərini qeydə alır. Dediyi elə bir söz yoxdur ki, onu yazmaq üçün yanında hazır durmuş gözətçi olmasın. (Qaf surəsi, 17-18)

Hər şeydən əhəmiyyətlisi, ən başda Allah hər şeyi görür. Bu dünyanı hər cür incəliyi ilə Allah yaratmışdır və Allah hər halıyla görür. Quran ayələrində belə xəbər verilir:
... Allahdan qorxun və bilin ki, Allah sizin nə etdiklərinizi görür. (Bəqərə surəsi, 233)

De: “Mənimlə sizin aranızda Allahın şahid olması yetər. Həqiqətən, O, qullarından Xəbərdardır, nə etdiklərini Görəndir”. (İsra surəsi, 96)

Ayrıca, unutmamaq lazımdır ki, Allah bütün hadisələri "Lövhi Məhfuz" adlı kitabda qeydli tutur. Biz görməsək də bunların hamısı Lövhi Məhfuzda vardır. Hər şeyin, Allahın Qatında, Lövhi Məhfuz olaraq adlandırılan "Ana Kitab"da saxlandığı belə bildirilir:

Şübhəsiz ki, o, yanımızdakı Ana Kitabdandır. O, ucadır, hikmətlə doludur. (Zuxruf surəsi, 4)

... Bizdə hər şeyi qoruyan bir Kitab (Lövhi-məhfuz) vardır. (Qaf surəsi, 4)

Göydə və yerdə elə bir gizli şey yoxdur ki, açıq-aydın Yazıda (Lövhi-məhfuzda) olmasın. (Nəml surəsi, 75 )

 

Nəticə

Bura qədər izah etdiyimiz mövzu, həyatınız boyunca sizə izah edilmiş ən böyük həqiqətlərdən biridir. Çünki gördüyümüz və maddi dünya dediyimiz hər şeyin əslində zehinimizdə olduğunu, maddi dünyanın çöldə var olan əslinə isə heç bir zaman birbaşa çata bilmədiyimizi isbat edən bu mövzu, Allahın varlığının və yaradışının qavranmasının, Onun yeganə mütləq varlıq olduğunun başa düşülməsinin əhəmiyyətli bir açarıdır.
Bu mövzunu anlayan insan, dünyanın, insanların çoxunun sandığı kimi bir yer olmadığını fərq edər. Dünya, prospektlərdə məqsədsiz olaraq gəzənlərin, meyxanalarda döyüşənlərin, lüks kafelərdə bir-birlərinə göstəriş edənlərin, mallarıyla öyünənlərin, həyatlarını boş məqsədlərə həsr edənlərin sandığı kimi həqiqətdə var olan, mütləq bir yer deyil. Zehnimizdə seyr etdiyimiz və əslinə çata bilmədiyimiz bir görünüşdür. Saydığımız insanların hamısı da, bu hissləri zehinlərinin içində seyr edirlər, amma bunun şüurunda deyildirlər.
Bu mövzu çox əhəmiyyətlidir və Allahı inkar edən materialist fəlsəfəni ən təməlindən çökdürür. Marks, Engels, Lenin kimi materialistlərin bu mövzunu eşitdiklərində çaxnaşmaya qapılmaları, hirslənmələri, tərəfdaşlarını "əsla düşünməyin" deyə xəbərdar etmələri buna görədir. Əslində bu kəslər, hisslərin beyində meydana gəldiyi həqiqətini belə qavraya bilməyəcək qədər böyük bir ağıl əskikliyi içindədirlər. Beyinlərinin içində seyr etdikləri dünyanı "xarici dünya" sanır, bunun əksini göstərən açıq-aşkar dəlilləri isə heç cür anlaya bilmirlər.
Bu qəflət, Allahın inkarçılara vermiş olduğu ağıl əskikliyinin bir nəticəsidir. Çünki Quranda bildirildiyinə görə, inkarçıların "qəlbləri var, onunla anlamazlar; gözləri var, onunla görməzlər; qulaqları var, onunla eşitməzlər. Onlar heyvan kimidirlər, hətta daha çox azğınlıqdadırlar. Qafil olanlar da məhz onlardır." (Əraf surəsi, 179)
Bu nöqtənin ucunu, öz səmimi düşüncənizi istifadə edərək də tapa bilərsiniz. Bunun üçün, diqqətinizi cəmləyərək fikrinizi toplamanız, ətrafınızdakı cisimləri necə gördüyünüz və onlara necə toxunduğunuz haqqında düşünməniz lazımdır. Əgər diqqətli şəkildə düşünsəniz, görən, eşidən, toxunan, düşünən və indi bu kitabı oxuyan ağıllı varlığın, yalnız bir ruh olduğunu və sanki bir növ pərdə üzərində "maddə" deyilən hissləri seyr etdiyini hiss edə bilərsiniz. Bunu qavrayan insan, insanlığın böyük hissəsini aldadan maddi dünya aləmindən uzaqlaşıb, həqiqi varlıq aləminə girmiş olar.
Bəhs etdiyimiz həqiqət, tarix boyunca bəzi dindarlar ya da filosoflar tərəfindən aydın olmuşdur. Bu həqiqəti səhv anlayan və bütün məxluqatın varlığını rədd edən "Vəhdəti Vücud" fikri səhv yola sapmış olsa da, böyük mücəddid İmam Rəbbani, bu mövzudakı doğru ölçünü qoymuşdur. İmam Rəbbaniyə görə bütün varlıqlar, Allaha görə "kölgə varlıq"dır. İmam Rəbbani, Muhyiddin Ərəbi, Mövlana Cami kimi İslam alimləri bu həqiqəti Quranın işarələriylə və ağılla tapmışlar. George Berkeley kimi bəzi Qərb filosofları da eyni həqiqəti ağıl yoluyla qavramışlar. İmam Rəbbani, bütün maddi kainatın "xəyal və vəhm (qəbul)" olduğunu və tək mütləq varlığın da Allah olduğunu “Məktubat”ında belə izah etmişdir:
Allah... yaratdığı varlıqların bədənlərini yoxluqdan başqa bir şey etmədi... Bütün bunları, hiss və vəhm (qəbul) dərəcəsində yaratdı... Aləmin varlığı hiss və vəhm dərəcəsində olub, maddi dərəcədə deyil... Həqiqi mənada çöldə (xarici dünyada) Uca Zatdan (Allahdan) başqası yoxdur. (İfadələr tərcümə edilərək yazılmışdır)
İslam təsəvvüfü mövzusunda bir mütəxəssis olan Əbdülhakim Bilgə, "Mütləq Varlıq, Kölgə Varlıq və Yoxluq" başlıqlı məqaləsində, İmam Rəbbaninin bu mövzuda ortaya qoyduğu doğru ölçünü belə yekunlaşdırır:
İmamı Rəbbaninin nəzərində, aləm, "yoxluq" mərtəbələrindən ibarətdir ki, İlahi adlar və sifətlər, elm dairəsindən o yoxluq mərtəbələrinə əks etmiş və xarici planda Allahın var etməsiylə, o axış və yoxluq mərtəbələrindən "kölgə varlıq"lar halında mövcud olmuşlar.
Bu şəkildə aydın olur ki, aləm, xaricdə əsli və hətta şəxsi bir bədənlə mövcuddur və lakin bu "xaric" də bədən və sifətlər kimi o xaricin kölgəsidir. Aləm üçün, "Allahın eynisidir" demək mümkün deyil. Çünki, aralarında xarici bir ayrılıq və ziddiyyət vardır. Eynilə, bir kimsənin kölgəsi, məcazi olaraq, o kimsənin eynisi və özüdür demək doğru olmadığı kimi...
İmamı Rəbbani... O, kölgənin, xarici varlığı olduğunu, yəni kölgə varlığın, xarici varlıq aləmində mövcud olduğunu qəbul edər və qətiyyən kölgəni, əslinə birləşdirməz.
Ancaq bu həqiqəti qavrayanların sayı tarix boyunca həmişə məhdud qalmışdır. İmam Rəbbani kimi böyük alimlər, bu həqiqətin kütlələrə izah edilməsinin təhlükəli ola biləcəyini, çox insanın bunu anlaya bilməyəcəyini yazmışlar.
Yaşadığımız dövrdə isə, bəhs edilən həqiqət, elmin ortaya qoyduğu dəlillərlə açıqlanmış kimidir. Maddənin mütləq varlıq olmadığı və bizim onun haqqındakı məlumatımızın çox məhdud olduğu həqiqəti, dünya tarixində ilk dəfə bu cür konkret, açıq və aydın şəkildə izah edilir.
Bu səbəblə, XXl əsr, insanların geniş şəkildə İlahi həqiqətləri qavrayacaqları və tək mütləq varlıq olan Allaha dəstə-dəstə yönələcəkləri tarixi dönüş nöqtəsi olacaq. XXl əsrdə, XlX əsrin materialist inancları tarixin zibilliyinə atılacaq, Allahın varlığı və yaradışı qavranacaq, məkansızlıq, zamansızlıq kimi həqiqətlər aydın olacaq, insanlıq əsrlərdir gözünün önünə çəkilən pərdələrdən, yalanlardan və batil inanclardan xilas olacaq.
Bu zəruri gedişin heç bir kölgə varlıq tərəfindən dayandırılması da mümkün deyil...

 

Zamanın dəyişənliyi və qədər həqiqəti

Bu nöqtəyə qədər izah etdiklərimizlə yanaşı, həqiqətdə "üçölçülü bir məkan"ın əsli ilə təmasda olmadığımız, bütün həyatımızı zehnimizdəki bir məkan içində davam etdirdiyimiz qətilik qazanır. Bunun əksini iddia etmək, ağıl və elmdən uzaq batil inanc olacaq. Çünki xaricimizdəki dünyanın əsli ilə təmasda olmağımız mümkün deyil.
Bu vəziyyət, təkamül nəzəriyyəsinin də təməlini meydana gətirən materialist fəlsəfənin birinci fərziyyəsini çürüdər. Bu fərziyyə, maddənin mütləq və sonsuz olduğu fərziyyəsidir. Materialist fəlsəfənin ikinci fərziyyəsi isə, zamanın mütləq və sonsuz olduğu fərziyyəsidir ki, bu da digəri qədər batil bir inancdır.

 

Zaman qəbulu
Zaman dediyimiz qəbul, əslində bir anı bir başqa anla müqayisə etmə üsuludur. Bunu bir örnəklə açıqlaya bilərik. Bir cismə vurduğumuzda bundan müəyyən bir səs çıxar. Eyni cismə beş dəqiqə sonra vurduğumuzda yenə bir səs çıxar. İnsan, birinci səs ilə ikinci səs arasında bir müddət olduğunu düşünər və bu müddətə "zaman" deyər. Halbuki, ikinci səsi eşitdiyi anda, birinci səs yalnız zehnindəki bir xəyaldan ibarətdir. Yalnız yaddaşında var olan bir məlumatdır. İnsan, yaddaşında olanı, yaşamaqda olduğu anla müqayisə edərək zaman qəbulunu əldə edər. Əgər bu müqayisə olmasa, zaman qəbulu da olmayacaq.
Eyni şəkildə insan, bir otağa qapısından girib sonra da otağının ortasındakı bir kresloya oturan bir insanı gördüyündə, müqayisə edər. Gördüyü insan kresloya oturduğu anda, onun qapını açması, otağının ortasına doğru getməsi ilə əlaqədar görünüşlər, yalnız beyində yer alan bir məlumatdır. Zaman qəbulu, kresloya oturmaqda olan insan ilə bu məlumatlar arasında müqayisə edilərək ortaya çıxar.
Qısacası zaman, beyində saxlanan bəzi məlumatlar arasında müqayisə edilməsiylə var olur. Əgər bir insanın yaddaşı olmasa, beyni bu cür şərhlər etməz və buna görə zaman qəbulu da meydana gəlməz. Bir insanın "mən otuz yaşdayam" deməsinin səbəbi, beynində otuz ilə aid bəzi məlumatların yığılmış olmasıdır. Əgər yaddaşı olmasa, ardında belə bir zaman hissəsi olduğunu düşünməyəcək, yalnız yaşadığı tək bir "an" ilə təmasda olacaq.

 

Zamansızlığın elmi izahı
Bu mövzuda fikir irəli sürən mütəfəkkir və elm adamlarından nümunələr verərək mövzunu daha yaxşı şərh edək. Nobel mükafatlı məşhur genetika professoru və mütəfəkkir François Jacob, “Mümkünlərin Oyunu” adlı kitabında zamanın geriyə axışı ilə əlaqədar bunları izah edər:
Tərsindən göstərilən filmlər, zamanın tərsinə doğru axacağı bir dünyanın nəyə bənzəyəcəyini hazırlamağımıza imkan verir. Südün fincandakı qəhvədən ayrılacağı və süd qabına çatmaq üçün havaya atılacağı bir dünya; işıq dəstələrinin bir qaynaqdan fışqıracaq yerdə bir tələnin (cazibə qüvvəsinin) içində toplanmaq üzrə divarlardan çıxacağı bir dünya; saysız damlacıqların heyrət verici əməkdaşlığıyla suyun xaricinə doğru atılan bir daşın bir insanın ovucuna qoyulmaq üçün meyilli xətt boyunca tullanacağı bir dünya. Amma zamanın tərsinə çevrildiyi belə bir dünyada, beynimizin müddətləri və yaddaşımızın meydana gəlməsi də eyni şəkildə tərsinə çevrilmiş olacaq. Keçmiş və gələcək üçün də eyni şey olacaq və dünya bütünlüklə bizə göründüyü kimi görünəcək.
Beynimiz müəyyən bir sıralama üsuluna alışdığı üçün hal-hazırda dünya yuxarıda izah edildiyi kimi işləmir və zamanın həmişə irəli axdığını düşünürük. Halbuki bu, beynimizin içində verilən bir qərardır və buna görə də tamamilə nisbidir. Həqiqətdə zamanın necə axdığını, ya da axıb-axmadığını əsla bilmərik. Bu da zamanın mütləq bir həqiqət olmadığını, yalnız bir qəbul forması olduğunu göstərər.
Zamanın bir qəbul olduğu, XX əsrin ən böyük fiziki sayılan Eynşteynin ortaya qoyduğu Ümumi nisbilik nəzəriyyəsi ilə də təsdiqlənmişdir. Lincoln Barnett, Kainat və Eynşteyn adlı kitabında bu mövzuda bunları yazar:
Sadəcə kosmosla birlikdə Eynşteyn, sonsuz keçmişdən sonsuz gələcəyə axan səhv etməz və dəyişməz universal zaman anlayışını da bir tərəfə buraxdı. Nisbilik nəzəriyyəsini əhatə edən anlaşılmazlığın böyük hissəsi, insanların zaman duyğusunun da rəng duyğusu kimi bir qəbul forması olduğunu qəbul etmək istəyindən doğulur... Necə kosmos maddi varlıqların mümkün olan sırası isə, zaman da hadisələrin mümkün olan sırasıdır. Zamanın subyektivliyini ən yaxşı Eynşteynin sözləri açıqlayar: "Fərdin həyatları bizə hadisələr silsiləsi içində təşkil edilmiş görünər. Bu silsilədən xatırladığımız hadisələr “daha əvvəl” və “daha sonra” ölçüsünə görə sıralanmış kimidir. Bu səbəblə, fərd üçün bir mən-zamanı, ya da subyektiv zaman vardır. Bu zaman öz içində ölçülə bilməz. Hadisələrlə saylar arasında elə bir əlaqə qura bilərəm ki, böyük bir ədəd əvvəlki bir hadisəylə deyil, sonrakı bir hadisəylə əlaqədar olar.
Eynşteyn, Barnettin ifadələriylə, "kosmos və zamanın da hiss formaları olduğunu, rəng, forma və böyüklük anlayışları kimi bunların da şüurdan ayrıla bilməyəcəyini göstərmiş"dir. Ümumi nisbilik nəzəriyyəsinə görə "zamanın da, onu ölçdüyümüz hadisələr silsiləsindən ayrı, müstəqil bir varlığı yoxdur."
Zaman bir qəbuldan ibarət olduğuna görə də, tamamilə qəbul edənə bağlı, yəni nisbi bir anlayışdır.
Zamanın axış sürəti, onu ölçərkən istifadə etdiyimiz istinadlara görə dəyişər. Çünki insanın bədənində zamanın axış sürətini mütləq bir dəqiqliklə göstərəcək təbii bir saat yoxdur. Lincoln Barnettin ifadə etdiyi kimi "rəngi ayırd edəcək bir göz yoxsa, rəng deyə bir şey olmayacağı kimi, zamanı göstərəcək bir hadisə olmadıqca bir an, bir saat ya da bir gün heç bir şey deyil."
Zamanın nisbiliyi, yuxuda çox açıq bir şəkildə yaşanar. Yuxuda gördüklərimizi saatlar sürmüş kimi hiss etsək də, həqiqətdə hər şey bir neçə dəqiqə hətta bir neçə saniyə davam etmişdir.
Mövzunu bir az daha açıqlamaq üçün bir nümunə üzərində düşünək. Xüsusi olaraq dizayn edilmiş tək pəncərəli bir otaqda qalıb, burada müəyyən bir müddət keçirdiyimizi düşünək. Otaqda keçən zamanı görə biləcəyimiz bir saat olsun. Eyni zamanda otağının pəncərəsindən günəşin müəyyən aralıqlarla doğulub-batdığını görək. Aradan bir neçə gün keçdikdən sonra, o otaqda nə qədər qaldığımız soruşulduğunda verəcəyimiz cavab; həm zaman-zaman saata baxaraq əldə etdiyimiz məlumat, həm də günəşin neçə dəfə doğulub-batdığına bağlı olaraq etdiyimiz hesabdır. Məsələn, otaqda üç gün qaldığımızı hesablayarıq. Amma əgər bizi bu otağa qoyan adam bizə gəlib də, "əslində sən bu otaqda iki gün qaldın" desə və pəncərədə gördüyümüz günəşin əslində süni olaraq yaradıldığını, otaqdakı saatın da xüsusilə sürətli işlədildiyini söyləsə, bu vəziyyətdə etdiyimiz hesabın heç bir mənası qalmaz.
Bu nümunə də göstərir ki, zamanın axış sürətiylə əlaqədar məlumatımız, yalnız qəbul edənə görə dəyişən istinadlara əsaslanır.
Zamanın nisbiliyi, elmi üsulla da ortaya qoyulmuş konkret bir həqiqətdir. Eynşteynin Ümumi nisbilik nəzəriyyəsi ortaya qoyur ki, zamanın sürəti, bir cismin sürətinə və cazibə qüvvəsindən uzaqlığına görə dəyişir. Sürət artdıqca zaman qısalır, sıxışır; daha ağır, daha yavaş işləyərək sanki "dayanma" nöqtəsinə yaxınlaşır.
Bunu Eynşteynin bir nümunəsi ilə açıqlayaq. Bu nümunəyə görə eyni yaşdakı əkizlərdən biri Dünyada qalarkən, digəri işıq sürətinə yaxın bir sürətdə kosmos səyahətinə çıxar. Kosmosa çıxan adam, geri döndüyündə əkiz qardaşını özündən çox daha yaşlı görəcək. Bunun səbəbi, kosmosda səyahət edən qardaş üçün zamanın daha yavaş axmasıdır. Eyni nümunə bir ata və oğul üçün də düşünülə bilər; "əgər atanın yaşı 27, oğulunun yaşı 3 olsa, 30 dünya ili sonra ata dünyaya döndüyündə oğul 33 yaşında, ata isə 30 yaşında olacaq."
Zamanın nisbi olması, saatların yavaşlaması və ya sürətlənməsindən deyil; bütün maddi sistemin atom altı səviyyəsindəki parçacıqlara qədər fərqli sürətlərdə işləməsindən irəli gələr. Zamanın qısaldığı belə bir mühitdə insan bədənindəki ürək döyüntüləri, hüceyrə bölünməsi, beyin fəaliyyətləri kimi əməliyyatlar daha ağır işləyir. İnsan zamanın yavaşlamasını heç fərq etmədən gündəlik həyatını davam etdirər.

 

Quranda nisbilik
Müasir elmin bu kəşflərinin bizə göstərdiyi nəticə, zamanın materialistlərin sandığı kimi mütləq bir həqiqət deyil, nisbi bir qəbul olmasıdır. İşin maraqlı yanı isə, XX əsrə qədər elmin fərqində olmadığı bu həqiqətin, bundan 14 əsr əvvəl endirilmiş olan Quranda bildirilməsidir. Quran ayələrində, zamanın nisbi bir anlayış olduğunu göstərən şərhlər var.
Müasir elm tərəfindən təsdiqlənən, zamanın psixoloji bir qəbul olduğu, yaşanan hadisəyə, məkana və şərtlərə görə fərqli qəbul edilə bildiyi həqiqətini bir çox Quran ayəsində görmək mümkündür. Məsələn, bir insanın bütün həyatı, Quranda bildirildiyinə görə çox qısa bir müddətdir:

 

O gün Allah sizi çağıracaq. Siz də Ona həmd edərək çağırışına cavab verəcək və dünyada çox az qaldığınızı güman edəcəksiniz. (İsra surəsi, 52)

 

Allah onları bir yerə toplayacağı gün, sanki dünyada və yaxud qəbirdə gündüzün ancaq bir saatını qalmışlar kimi, bir-birlərini tanıyacaqlar… (Yunis surəsi, 45)

 

Bəzi ayələrdə, insanların zaman hisslərinin fərqli olduğuna, insanın həqiqətdə çox qısa olan bir müddəti çox uzunmuş kimi qəbul edə bildiyinə işarə edilir. İnsanların axirətdəki sorğuları əsnasında keçən aşağıdakı danışıqlar bunun bir nümunəsidir:

 

Allah kafirlərdən: “Yer üzündə neçə il qaldınız?” – deyə soruşacaq. Onlar: “Bir gün yaxud bir gündən də az qaldıq. Sən günləri sayanlardan soruş” – deyəcəklər. Allah deyəcək: “Siz orada çox az qaldınız. Kaş bunu biləydiniz! (Muminun surəsi, 112-114)

 

Başqa bəzi ayələrdə də, zamanın fərqli mühitlərdə fərqli bir axış sürətiylə keçdiyi bildirilər:

 

... Həqiqətən, Rəbbinin yanında olan bir gün sizin saydığınızın min ili kimidir! (Həcc surəsi, 47)

 

Mələklər və Ruh (Cəbrayıl) Ona doğru sayı əlli min ilə bərabər bir gün ərzində qalxırlar. (Məaric surəsi, 4)

 

O, göydən yerə qədər olan bütün işləri idarə edir. Sonra da bu işlər sizin saydığınız illərdən min ilə bərabər olan bir gündə Ona doğru yüksəlir. (Səcdə surəsi, 5)

Bu ayələr, zamanın nisbiliyinin çox açıq bir ifadəsidir. Elmin XX əsrdə gəldiyi bu nəticənin bundan 1400 il əvvəl Quranda bildirilmiş olması isə, əlbəttə, Quranı, zamanı və məkanı tamamilə sarıb əhatə edən Allahın endirdiyinin bir dəlilidir.
Quranın daha bir çox ayəsində istifadə edilən üslub açıq şəkildə zamanın bir qəbul olduğunu ortaya qoyur. Xüsusilə də hekayələrdə bu izahatı görmək mümkündür. Məsələn, Allah Quranda bəhs edilən mömin birlik olan Kəhf əhlini üç əsri aşan bir müddətdə dərin bir yuxu halında saxlamışdır. Daha sonra oyandırdığında isə bu kəslər zaman olaraq çox az bir müddət qaldıqlarını düşünmüşlər, nə qədər yatdıqlarını təxmin edə bilməmişlər:

 

Biz mağarada onların qulaqlarını illərlə qapalı saxladıq (onları yuxuya verdik). Sonra iki dəstədən hansının onların mağarada qaldıqları müddəti daha düzgün hesabladıqlarını bilmək üçün onları oyatdıq. (Kəhf surəsi, 11-12)

 

Beləcə onları oyatdıq ki, nə baş verdiyini bir-birindən soruşub öyrənsinlər. Onlardan biri: “Burada nə qədər qaldınız?” – dedi. Bəziləri: “Bir gün yaxud günün bir hissəsi qədər qaldıq” – dedilər. Digərləri də dedilər: “Qaldığınız müddəti Rəbbiniz daha yaxşı bilir… (Kəhf surəsi, 19)

 

Aşağıdakı ayədə izah edilən vəziyyət də zamanın əslində psixoloji bir qəbul olduğunun əhəmiyyətli bir dəlilidir.

 

Və ya damları uçulub xarabalığa çevrilmiş bir kəndin yanından keçən kimsənin hekayətini bilmirsənmi? O demişdi: “Allah bu kəndi ölümündən sonra necə dirildəcək?” Allah onu öldürüb yüz il saxladı, sonra da dirildib dedi: “Nə qədər qaldın?” O dedi: “Bir gün yaxud bir gündən də az qaldım!” Allah dedi: “Əksinə, sən yüz il qaldın. Öz yeməyinə və içdiyin suya bax, hələ də xarab olmayıb. Uzunqulağına da bax! Biz səni insanlar üçün bir dəlil etdik. Sümüklərə bax, gör Biz onları necə bir-birinə birləşdirir, sonra da onların üstünü ətlə örtürük”. Ona həqiqət bəlli olduqda: “Mən artıq bilirəm ki, Allah hər şeyə qadirdir!” – dedi. (Bəqərə surəsi, 259)

 

Görüldüyü kimi bu ayə zamanı yaradan Allahın zamandan münəzzəh olduğunu açıqca vurğulayır. İnsan isə Allahın özü üçün təqdir etdiyi zamandan asılıdır. Ayədə görüldüyü kimi, insan nə qədər yuxuda qaldığını belə bilməkdən acizdir. Belə bir vəziyyətdə (materialistlərin yanlış məntiqində olduğu kimi) zamanın mütləq olduğunu iddia etmək, son dərəcə ağıldankənar olacaq.

 

Qədər
Zamanın nisbi olması, bizə çox əhəmiyyətli bir həqiqəti göstərir: Bu nisbilik o qədər dəyişəndir ki, bizim üçün milyardlarla il davam edən bir zaman hissəsi, bir başqa ölçüdə yalnız tək bir saniyə belə ola bilər. Hətta, kainatın əvvəlindən axırına qədər keçən çox böyük bir zaman hissəsi, bir başqa ölçüdə, bir saniyə belə deyil, ancaq bir "an" davam etmiş ola bilər.
Məhz çox insanın tam olaraq anlaya bilmədiyi, materialistlərin isə anlaya bilməyərək bütünlüklə rədd etdikləri qədər həqiqətinin özü buradadır. Qədər, Allahın keçmiş və gələcək bütün hadisələri bilməsidir. İnsanların əhəmiyyətli bir hissəsi isə, Allahın hələ yaşanmamış hadisələri əvvəldən necə bildiyini soruşarlar və qədərin həqiqətini anlaya bilməzlər. Halbuki, "yaşanmamış hadisələr", bizim üçün yaşanmamış hadisələrdir. Allah isə zamana və məkana bağlı deyil, onsuz da bunları yaradan Özüdür. Bu səbəblə Allah üçün keçmiş, gələcək və indi hamısı birdir və hamısı olub, bitmişdir.
Lincoln Barnett, Ümumi nisbilik nəzəriyyəsinin bu həqiqətə necə işarə etdiyindən, “Kainat və Eynşteyn” adlı kitabında bəhs edir. Barnettə görə, hər mənasında varlıqları ancaq "bütün ucalığıyla kosmik bir zehin" qavraya bilər. Barnettin "kosmik zehin" dediyi İradə, bütün kainata hakim olan Allahın elmi və ağlıdır. Bizim bir xətkeşin əvvəlini, ortasını, sonunu və aralarındakı bütün vahidləri tam olaraq tək bir anda asanca görə bildiyimiz kimi, Allah da bizim bağlı olduğumuz zamanı əvvəlindən sonuna qədər tək bir an olaraq bilər. İnsanlar isə yalnız zamanı gəlincə bu hadisələri yaşayıb, Allahın onlar üçün yaratdığı qədərə şahid olarlar.
Həmçinin, cəmiyyətdə geniş yayılmış qədər anlayışının yanlışlığına da diqqət yetirmək lazımdır. Bu yanlış anlayışda, Allahın insanlara "alın yazısı" təyin etdiyi, amma onların bəzən bunu dəyişdirdikləri kimi batil bir inanc vardır. Məsələn, ölümdən dönən bir xəstə üçün "qədərini məğlub etdi" kimi cahil olan ifadələr istifadə edilər. Halbuki, kimsə qədərini dəyişdirə bilməz. Ölümdən dönən adam, qədərində ölümdən dönməsi yazılı olduğu üçün ölməmişdir. "Qədərimi məğlub etdim" deyərək özlərini aldadanların bu cümləni söyləmələri və o psixologiyaya girmələri də, yenə qədərlərindədir.
Çünki qədər Allahın elmidir və bütün zamanı eyni anda bilən və bütün zamana və məkana hakim olan Allah üçün, hər şey qədərdə yazılmış və bitmişdir.
Allah üçün zamanın tək olduğunu Quranda istifadə edilən üslubdan da anlayarıq; bizim üçün gələcək zamanda olacaq bəzi hadisələr, Quranda çoxdan olub bitmiş bir hadisə kimi izah edilir. Məsələn, axirətdə insanların Allaha verəcəkləri hesabın ifadə edildiyi ayələr, bunu çoxdan olub bitmiş bir hadisə kimi izah edir:

 

Sur üfürüləcək və Allahın istədiyi kimsələrdən başqa göylərdə və yerdə kim varsa, hamısı öləcəkdir. Sonra bir daha ona üfürülən kimi onlar qalxıb baxacaqlar. Yer öz Rəbbinin nuru ilə işıqlanacaq, əməllər yazılmış kitab hər kəsin qarşısına qoyulacaq, peyğəmbərlər və şahidlər gətiriləcəkdir. Onların arasında ədalətlə hökm veriləcək və onlara haqsızlıq edilməyəcəkdir... Kafirlər dəstə-dəstə Cəhənnəmə sürüklənəcəklər... Rəbbindən qorxanlar da dəstə-dəstə Cənnətə gətiriləcəklər... (Zumər surəsi, 68-73)

 

Bu mövzudakı digər nümunələr isə belədir:

 

Hər kəs onu qova-qova məhşərə gətirənlə və bir də əməllərinə şahidlik edənlə birlikdə gələcəkdir. (Qaf surəsi, 21)

 

Göy yarılacaq və həmin gün o, süst olacaqdır. (Haqqə surəsi, 16)

 

Onlara səbir etdiklərinə görə Cənnəti bəxş edər və orada geyəcəkləri ipəklə mükafatlandırar. Onlar orada taxtlar üzərində mütəkkələrə dirsəklənəcək və orada nə günəş, nə də şaxta görməyəcəklər. (İnsan surəsi, 12-13)

 

Cəhənnəm isə hər görmə qabiliyyətliyə göstəriləcəkdir. (Naziat surəsi, 36)

 

Bu gün məhz iman gətirənlər kafirlərə güləcəklər. (Mutaffifin surəsi, 34)

 

Günahkarlar atəşi görən kimi oraya düşəcəklərini yəqin edəcək və oradan qaçmağa bir yer tapa bilməyəcəklər.
(Kəhf surəsi, 53)

 

Görüldüyü kimi, bizim üçün ölümümüzdən sonra yaşanacaq olan bu hadisələr, Quranda yaşanmış və bitmiş hadisələr olaraq izah edilir. Çünki Allah, bizim bağlı olduğumuz nisbi zaman ölçüsünə bağlı deyil. Allah bütün hadisələri zamansızlıqda diləmiş, insanlar bunları etmiş və bütün bu hadisələr yaşanmış və nəticələnmişdir. Kiçik-böyük hər cür hadisənin, Allahın məlumatı daxilində reallaşdığı və bir kitabda qeydli olduğu həqiqəti isə aşağıdakı ayədə xəbər verilir:

 

Sən hansı bir işdə olsan, Qurandan nə oxusan, siz nə iş görsəniz, başınız ona qarışarkən Biz sizə şahid olarıq. Nə yerdə, nə də göydə zərrə qədər bir şey Rəbbindən gizli qalmaz. Bundan daha kiçiyi və daha böyüyü yoxdur ki, açıq-aydın Yazıda (Lövhi-Məhfuzda) olmasın. (Yunis surəsi, 61)

 

Materialistlərin narahatlığı
Maddənin həqiqəti ilə zamansızlıq və məkansızlıq mövzularına toxunduğumuz bu hissədə izah edilənlər, əslində son dərəcə açıq həqiqətlərdir. Daha əvvəl də ifadə edildiyi kimi, bunlar qətiyyən bir fəlsəfə ya da bir düşüncə forması deyil, rədd edilməsi mümkün olmayan elmi nəticələrdir. Texniki bir həqiqət olmasından əlavə, ağıla əsaslanan və məntiqi dəlillər də bu mövzuda başqa alternativə imkan vermir: Bir insan üçün kainat, onu meydana gətirən maddələr və içindəki insanlarla və zamanla birlikdə görünüş varlıqdır. Yəni əsli ilə təmasda ola bilmədiyi, zehnində yaşadığı hisslər toplusudur.
Materialistlər bu həqiqəti anlamaqda çətinlik çəkərlər. Məsələn, təkrar olaraq materialist Politzerin avtobus nümunəsinə qayıtsaq; Politzer hisslərinin xaricinə çıxa bilməyəcəyi həqiqətini texniki olaraq bildiyi halda, bunu yalnız müəyyən hadisələr üçün qəbul edə bilmişdir. Yəni Politzer üçün avtobus vurana qədər hadisələr beyninin içində meydana gəlir, amma avtobus vurduğu anda hadisələr birdən beyninin xaricinə çıxaraq maddi həqiqət qazanır. Buradakı məntiqsizlik açıq şəkildə ortadadır; Politzer də "daşa vururam, ayağım ağrıyır, demək ki, var" deyən materialist Johnsonun səhvinə düşmüş, avtobus vurmasındakı hiss edilən şiddətin də əslində bir qəbuldan ibarət olduğunu qavraya bilməmişdir.
Materialistlərin bu mövzunu anlaya bilməmələrinin şüuraltındakı əsil səbəbi isə, anladıqlarında qarşı-qarşıya qalacaqları həqiqətdən böyük bir qorxu duymalarıdır. Lincoln Barnett, bu mövzunun yalnız "sezilməsinin" belə materialist elm adamlarını qorxu və narahatlığa apardığını belə ifadə edir:
Filosoflar bütün obyektiv həqiqətləri hisslərin kölgə dünyası halına gətirərkən, elm adamları insan duyğularının sərhədlərini qorxu və narahatlıq ilə sezdilər.
Maddənin əsli ilə təmasda ola bilmədiyi və zamanın bir qəbul olduğu həqiqəti izah edildiyində bir materialist böyük qorxuya qapılar. Çünki maddə və zaman mütləq varlıq olaraq bağlandığı yeganə iki anlayışdır. Bunlar sanki səcdə etdiyi bir bütdür; çünki özünün maddə və zaman tərəfindən (təkamül yoluyla) yaradıldığına inanır.
İçində yaşadığı kainatın, dünyanın, öz bədəninin, digər insanların, fikirlərindən təsirləndiyi materialist filosofların, qısacası heç bir şeyin əsilləri ilə qarşılaşa bilmədiyini hiss etdiyində isə bütün mənliyini bir dəhşət duyğusu bürüyər. Güvəndiyi, inandığı, mədət umduğu hər şey bir anda özündən uzaqlaşıb itər. Əslini məhşər günü yaşayacağı və "O gün müşriklər Allaha təslim olduqlarını bildirəcək və uydurduqları bütlər onlardan uzaqlaşıb qeyb olacaqlar." (Nəhl surəsi, 87) ayəsində təsvir edilən çarəsizliyi hiss edər.
Bu andan etibarən materialist özünü maddənin çöldəki əsli ilə təmasda olduğuna inandırmağa çalışar, bunun üçün özünə görə "dəlil"lər meydana gətirər; yumruğunu divara vurar, daşları təpikləyər, qışqırar, çığırar, amma əsla həqiqətdən xilas ola bilməz.
Materialistlər, bu həqiqəti öz başlarından atmaq istədikləri kimi, digər insanların da zehnindən uzaqlaşdırmaq istəyərlər. Çünki maddənin həqiqi mahiyyəti insanlar tərəfindən bilindiyi təqdirdə, fəlsəfələrinin səthiliyinin və cahil dünyagörüşlərinin ortaya çıxacağının, fikirlərini izah edəcək bir zəmin qalmayacağının fərqindədirlər. Məhz burada izah edilən həqiqətdən bu cür narahat olmalarının səbəbi, yaşadıqları bu qorxulardır.
Allah inkarçıların bu qorxularının axirətdə daha da şiddətlənəcəyini bildirmişdir. Hesab günü Allah onlara belə səslənəcək:

 

O gün onların hamısını bir yerə toplayacaq, sonra isə şərik qoşanlara deyəcəyik: “İddia etdiyiniz şərikləriniz haradadır?”
(Ənam surəsi, 22)

 

Bunun ardından inkarçılar, dünyada əslinə çatdıqlarını zənn edərək Allaha şirk qoşduqları mallarının, övladlarının, ətraflarının özlərindən uzaqlaşdığına və tamamilə yox olduqlarına şahid olacaqlar. Allah bu həqiqəti də, "Bax gör onlar özlərinə qarşı necə yalan söyləyirlər. Uydurduqları bütlər isə onlardan uzaqlaşıb yox olacaqlar." (Ənam surəsi, 24) ayəsiylə xəbər vermişdir.

 

İnananların qazancı
Maddənin mütləq olmadığı və zamanın bir qəbul olduğu həqiqəti, materialistləri qorxudarkən, inananlar üçün tam əksinə reallaşar. Allaha iman edən insanlar maddənin ardındakı sirri qavradıqlarında böyük bir sevinc duyurlar. Çünki bu həqiqət hər cür mövzunun açarıdır. Bu kilid açıldığı anda bütün sirlər ortaya çıxar. İnsan bəlkə anlamaqda çətinlik çəkdiyi bir çox mövzunu bunun sayəsində rahatlıqla anlaya bilər.
Daha əvvəl də ifadə edildiyi kimi ölüm, cənnət, cəhənnəm, axirət, aləm dəyişdirmə kimi mövzular aydın olmuş və "Allah harada", "Allahdan əvvəl nə vardı", "Allahı kim yaratdı", "qəbir həyatı nə qədər sürəcək", "cənnət və cəhənnəm harada", "cənnət və cəhənnəm indi varmı" və bunlar kimi əhəmiyyətli suallar beləcə asanca cavablanılmış olar. Və Allahın bütün bir kainatı necə bir sistemlə yoxdan var etdiyi qavranar. Hətta belə ki, bu sirr sayəsində "nə vaxt" və "harada" kimi suallar da mənasız olar. Çünki ortada nə zaman, nə də məkan qalmaz. Məkansızlıq qavrandığı təqdirdə cənnət, cəhənnəm, dünya hamısının əslində eyni yerdə olduğu da aydın olar. Zamansızlıq qavrandığı təqdirdə isə hər şeyin tək bir anda olduğu fərq edilər; heç bir şey üçün gözlənilməz, zaman keçməz, hər şey onsuz da olub, bitmişdir.
Bu sirrin qavranmasıyla yanaşı, dünya inanan insan üçün cənnətə bənzəməyə başlayar. İnsanı sıxan hər növ maddi narahatlıq, sıxıntı və qorxu itər. İnsan, bütün kainatın tək bir Hakimi olduğunu, Onun bütün maddi dünyanı dilədiyi kimi yaratdığını və etməli olduğu tək şeyin Ona yönəlmək olduğunu qavrayar. Artıq o, "hər cür asılılıqdan azadlığa qovuşmuş olaraq" (Ali İmran surəsi, 35) Allaha təslim olmuşdur.
Bu sirri qavramaq, dünyanın ən böyük qazancıdır.
Bu sirlə birlikdə yenə Quranda bəhs edilən çox əhəmiyyətli bir həqiqət daha aydın olar: Daha əvvəl də bəhs etdiyimiz, Allahın insana "şah damarından daha yaxın" (Qaf surəsi, 16) olduğu həqiqəti… Bilindiyi kimi, şah damarı insanın içindədir. İnsana öz içindən daha yaxın bir məsafə ola bilməz. Bu vəziyyət insanın zehninin xaricinə çıxa bilmədiyi həqiqəti ilə asan şəkildə açıqlana bilər. Görüldüyü kimi, bu ayə də, bu sirlə birlikdə çox daha yaxşı aydın olur.
Məhz həqiqət budur. Bilinməlidir ki, heç bir insan üçün Allahdan başqa dost və köməkçi yoxdur. Allahdan başqa heç bir şey mütləq deyil; özünə sığınılacaq, kömək istənəcək, qarşılıq gözləniləcək tək mütləq varlıq Odur...

Və hər hara dönsək, Allahın üzü oradadır…

• Geri